We weten dat planten sommige dodelijk kunnen zijn, maar zelden waarom. Dit uiterst verzorgde boek maakt duidelijk op welke wijze en waaraan de mens (of het dier) uiteindelijk het loodje kan leggen. En dat maakt het ook een boeiend boek. Uniek in haar soort.
De ondertitel ‘Een fascinerende reis langs de giftigste planten ter wereld’ maakt duidelijk dat het niet is beperkt tot planten van hier, maar ook exoten, waarvan de meeste ons wel bekend zijn.
Hoewel het eindresultaat van het eten van deze dodelijke planten hetzelfde is – het veroorzaken van de dood – hebben ze een verscheidenheid aan organen en systemen in het lichaam als doelwit.”
Blaassilene en saponinen
We plaatsten een keer op Facebook een recept met blaassilene als groente. Marion de Kort reageerde met een waarschuwing. “Er zitten saponinen in, die breken de celwanden af,” zei ze.
Nu lezen we in dit boek op pagina 27: ‘…. Hun rol in de plant is nog steeds enigszins onduidelijk. Het kunnen antivraatmiddelen zijn vanwege hun bitterheid, hoewel sommige in feite de opname van voedingsstoffen door de planteneter verhogen. Naast het veroorzaken van maagproblemen [daar hebben wij nooit last van gehad] zijn sommige van deze verbindingen gebruikt bij het vissen vanwege hun vermogen om vissen te doden door hun kieuwfunctie te beïnvloeden.’
Waarvan akte. Nu begrijpen we dat er veel verschillende saponinen zijn. We eten elk jaar een paar keer een gerecht met blaassilene. In Italië is het een groente en koop je het zaad bij de groentezaden.
Blaassilene wordt dan ook niet in dit boek als dodelijke plant genoemd.
Agatha Christie
Aan het begin van het boek wordt in algemene termen uitgelegd hoe de mens en hoe de plant operationeel functioneert, wat planten giftig maakt en wat de uitwerking op het lichaam kan zijn. Vervolgens de hoofdstukken die de planten groeperen naar doeltreffendheid. Waarmee we in dit geval bedoelen: waarop heeft het gif hun uitwerking? Hart, lever? Hersenen? Worden cellen afgebroken en zakken we langzaam in elkaar?
Zo krijg je al lezende inzicht in de werking van de verschillende stoffen van de diverse planten. Voor leken, zoals u en ik – en professionals – dan bedoelen we botanici en herboristen :-).
Het geheel is gelardeerd met curieuze anekdotes. Subtiele moorden en jammerlijke vergiftigingen. Het is af en toe een Agatha Christie onder de plantenboeken. Geweldig. Het boek is zijn geld meer dan waard.
| Titel | Dodelijke planten – Een fascinerende reis langs de giftigste planten ter wereld |
| Van | Elizabeth A. Dauncy & Sonny Larsson |
| Uitgever | KNNV Uitgeverij |
| ISBN | 978 90 5011 6640 |
| Verschenen | 8 oktober 2018 |
| Prijs | € 37,95 |
| Verkrijgbaar bij | Haal het bij de echte boekhandel of koop het in deze webwinkel, dan verdienen ze ook |
De natuur is gewiekst
In het eerste hoofdstuk van het boek wordt uitgelegd wat we eigenlijk tot de planten rekenen en hoe de botanische (Latijnse) naamgeving in elkaar steekt. We gaan met Gregor Mendel planten kruisen en de opbouw van een plant ‘Van wortel tot blad’ wordt microscopisch uitgelegd. Uiteraard worden bloemen, vruchten en zaden niet vergeten.
“Vruchten die door dieren worden verspreid nadat ze zijn gegeten, moeten hun giftigheid tijdens de opeenvolgende ontwikkelingsstadia reguleren.”
De natuur zit gewiekst in elkaar.
Hoofd, schouders, knie en teen
Daarna, in het tweede hoofstuk, wordt de werking van ons lichaam uitgelegd. Dus tot en met de anatomie van een dierlijke cel. Spijsvertering, lever en nieren, hart en bloedsomloop, hersenen en zenuwstelsel. En niet te vergeten: onze spieren. Je zou bijna het liedje ‘Hoofd, schouders, knie en teen’ gaan zingen. Maar we moeten weten hoe ze functioneren, om te begrijpen wat de diverse schadelijke planten kunnen aanrichten.
Kleine tomaatjes
Een jaar geleden ontving ik per Whatsapp een vraag of die kleine tomaatjes, die zomaar spontaan in de tuin groeiden, giftig waren. Ze hadden er een aantal gegeten en geproefd. Ze waren best lekker. Ik schrok. Ik vermoedde dat ze bitterzoet hadden gegeten Solanum dulcamara. Redelijk giftig, maar ook: des te roder de bessen des te minder.
Voor kinderen kunnen dertig stuks al dodelijk zijn. Op pagina 139, 140 van dit boek is een en ander helder uitgelegd. Kinderen worden door de rode rijpe vruchten aangetrokken – deze zijn minder giftig: “Het is voor de zaadverspreiding van de plant nodig dat de rijpe vruchten worden gegeten, waardoor de concentratie aan toxische glycoalkaloïden daarin sterk is verminderd.” Zoals gezegd: De natuur is gewiekst. Afblijven van de onrijpe vruchten, je mag ze pas eten als ze rijp zijn.
Na de twee voorbereidende hoofdstukken, die inzicht bieden in waar onze zwakke plekken zitten, worden groepen planten besproken. Dit gaat naar de delen van het lichaam, die onder vuur komen te liggen. Daarbinnen op plantfamilie. Zoals daar zijn:
- Zaken van het hart
- Hersenbrekers
- Meer dan zwakte van de knieën
- Beginnend als een irritatie
- Een onderbuikgevoel
- Orgaanfalen
- Celvergiften
Het moet gezegd: prachtig gekozen hoofdstuktitels. Hersenbrekers had ook hoofdstuk ‘Hoofdstuk’ kunnen heten 🙂
In ‘Zaken van het hart’ wordt de kwetsbaarheid van ons meest essentiële orgaan besproken. Dan hebben we het over alkaloïden en hartglycosiden, die zo heten omdat ze hun werking op het hart hebben.. En vervolgens wordt een aantal planten besproken. Zoals de taxus en de monnikskap (alkaloïden). Of wat het lelietje-van-dalen tot giftige plant maakt. Of vingerhoedskruid.
Vodou-ceremonieel
De ‘Hersenbrekers’ onder de planten zorgen voor hallucinaties dan wel verstoorde signaaloverdracht die tot toevallen of verlamming kunnen leiden. Normale, menselijke reflexen die we zouden hebben om te voorkomen dat we bijvoorbeeld stikken, worden weggedrukt.
We lezen dat de braaknoot en liefdesverdrietgras de glycerinereceptoren in het ruggenmerg blokkeren, waardoor toevallen optreden. Bij het lezen van dit hoofdstuk ontstaat een beeld van een filmisch vodou-ceremonie. Niet zo gek, rechtsonder op bladzijde 65 is een sjamaan afgebeeld. En ook hier weer de nodige anekdotes zoals ‘Tragedie bij het uitvaartdiner’.
De schermbloemigen, waaronder veel groenten zoals peen, pastinaak, peterselie, kennen ook familieleden die tot de dodelijkste ter wereld behoren. Zoals daar is: de gevlekte scheerling. Andere zorgen voor huidaandoeningen, zoals de reuzenberenklauw of het sap van fluitenkruid. Uiteraard laat de familie van de nachtschaden zich niet onbetuigd: Atropa bella-donna, de wolfskers, is de meest dodelijke. Mooie sappige zwarte bessen. Jammer. De lijst symptomen is indrukwekkend.
Altramuces
In ‘Meer dan zwakte van de knieën’ gaat over giffen die van invloed zijn op onze spieren en “vaak buiten het centrale zenuwstelsel om.” Het is spul, zo lezen we, dat bij jacht met gifpijlen wordt gebruikt (curare), maar ook voor de executie van boeven. Nicotine en de neonicotinoïden behoren ook tot deze groep, hoewel ze niet zozeer grote invloed hebben op zoogdieren, wel op insecten.
Net zoals de schermbloemigen goede en slechte familieleden kent, is dat ook bij de vlinderbloemigen – de fabaceae – de bonen. Hiertoe behoort bijvoorbeeld ook de witte lupine (Lupinus albus) waarvan de bonen rond de Middellandse Zee gretig worden gegeten. De zogenaamde altramuces. In onze contreien wordt ze voor nepvlees gebruikt. Giftig, met verschijnselen van een beroerte, indien ze tevoren niet voldoende in water worden geweekt.
We slaan de irriterende planten (o.a. brandnetels, wolfsmelken, pepers) over. Hoewel? Speenkruid, waarvan het jonge blad in Italië kennelijk in salades wordt gebruikt, kent eetbare knolleltjes. Die bevatten protoanemonine (irritatie van mond, keel, misselijkheid, braken), dat verdwijnt door koken of roosteren. En dan is het uitstekend voedsel voor de mens. Alleen die knolletjes zijn wel verrekte klein.
Laxeren maar
“Het veroorzaken van ongemak is voor veel planten een middel om herbivoren af te schrikken om ervan te blijven eten.” Niet zo dodelijk, hoewel de symptomen versnelling van hartslag en ademhaling, beverig gevoel, misselijkheid en buikpijn zijn. In deze categorie – het hoofdstuk ‘Een onderbuikgevoel’ – vallen ook de bitterzoet en zwarte nachtschade, die we eerder noemden. Groene aardappelen hebben een hoog gehalte aan glycoalkaloïden, net als aardappelen die aangevreten, gekneusd of beschadigd zijn: kramp, misselijk, diarree. Maar ook rabarberblad, kidneybonen en meer bekende voedingsmiddelen vallen in deze groep. Het zal u niet verbazen dat de planten in deze categorie ook gebruikt worden voor laxeermiddelen.
Bij ‘Orgaanfalen’ gaat het erom dat onze lever en nieren – de afvalverwerkers van ons lichaam – geweld wordt aangedaan. Hiertoe behoort ook de gewone smeerwortel. Een keertje is niet zo dramatisch: buikpijn en braken. Maar vaker eten levert leverkwalen en longaandoeningen op. Een bekende plant in deze categorie is de jakobskruiskruid. Een fraai gele schermbloemige waar de koeien omheen eten. Tenzij het gedroogd in een baal hooi is opgenomen. De dieren eten het dan herhaald, de kwalijke stoffen stapelen zich op en uiteindelijk krijgen ze neurologische aandoeningen, verlies van eetlust en diarree. Met de dood tot gevolg. Maar jakobskruiskruid is ook een zeer geliefde plant voor insecten. Tja.
Langzaam en zeker
En dan zijn er nog de planten die gewoon cellen vergiftigen. Dat gaat langzaam maar zeker en zo schakelen ze lichaamsfuncties uit. Zoals abrikozenpitten, dat cyanogene glycosiden bevat. Iets dat ook in bittere amandelen zit. En in cassave (tapioca). Het vereist een juiste bewerking van de knollen om voor mensen eetbaar te worden.
Abrikozenpitten werden jarenlang gebruikt bij de kankerbestrijding, totdat men concludeerde dat enerzijds de effectiviteit onvoldoende duidelijk was en anderzijds dat ze gewoon giftig waren. In het laatste hoofdstuk van dit boek ‘Vijanden worden vrienden’ gaat het over het medicinaal gebruik van de giftige planten. We weten dat vingerhoedskruid ook voor het hart wordt gebruikt en papaver als roesmiddel.
Enfin, een ontzettend boeiend boek. Deze recensie maakt hopelijk duidelijk dat we ervan genoten hebben. En dit nog vaak zullen opslaan. Achterin staat een verklarende woordenlijst, verwijzing naar meer literatuur en een helder register. Wat wil de mensch nog meer? Ja, kopen!
Dank voor jullie uitgebreide recentie. Ik ga het boek dodelijke planten bestellen. Het boek Koken in de oorlog is een mooi boek met verrassend lekkere recepten. Gisteren op 5 mei heb ik ze gekookt tijdens een herdenking in de Gouverneurs tuin.