Het moet weer twee jaar zijn toen Han en Liesbeth langs kwamen. Dan nemen ze altijd wat bijzondere Italiaanse dingen mee. Vaak vleeswaren, soms kaas en heel soms wat anders. Ze gaven me een zakje met wat gebroken kikkererwten leken. Cicerchia stond er op.
“Jij weet wel wat je ermee aan moet,” zei Han.
Split-kikkererwten, dacht ik nog. Mijn Italiaans was wat versleten, want ik besefte niet dat ceci het Italiaans voor kikkererwten is. Ik behandelde de cicerchia als gedroogde kikkererwten en, het moet gezegd, het smaakte uitstekend.
Geschiedenis
De familie lathyrus kent 187 leden, waarvan enkele eetbare erwten opleveren.
Lathyrus palustris in Frankrijk bekend als gesse de marais, houdt van vochtige grond. Lathyrus clymenum van oudsher in de binnenlanden van Spanje en op het Griekse eiland Santorini (of Thera). Lathyrus cicera rond de Middellandse Zee. Maar alleen lathyrus sativus wordt breed ingezet voor voedselproductie.
Deze erwt heeft een heel lange geschiedenis in de voeding van mens en dier. Ergens zeven à achtduizend jaar geleden [2], [6] heeft de cultivering ervan zich vanuit het oostelijke Middellandse Zee-gebied c.q. zuidwest Azië, verspreid over zuidelijk Europa, noordelijk Afrika en over heel Azië. Doch in 1999 wordt [3] gepubliceerd dat er bij Moraira (Spanje, Alicante) op de vindplaats Cova de les Cendres aanwijzingen voor de teelt van deze erwt zijn gevonden. Dan hebben we het over het vroege Neolithicum, 11.000 jaar voor Christus. Toen de mens van jager-verzamelaar een landbouwer en veehouder werd.
Bij de Grieken werd de lathyrus-erwt al beschreven door o.a. Hippocrates. De Romein Plinius de Oudere (24-79 n Chr, bekend van Naturalis Historia) gebruikte de woorden ervum (erwt) en cicercula, dat in het Italiaans cicerchia werd. Hij schrijft over de erwt: ‘Uitgezonderd braken, diarree en zware hoofd- en buikpijn, worden ook de knieën zwak’. Dodoens beschrijft de lathyrus cicera (1566). Claudius Galenus, belangrijk Grieks-Romeins arts, (131-ca. 210 n Chr) haalt Hippocrates aan: ex fame in aeno leguminibus vescentes crura imbecillia habuere. Vrij vertaald: Ze hadden honger en aten de groenten uit de ketel en hun benen werden zwak. (Zie hierna: lathyrisme)
Vroeger ook in Midden- en Zuid-Europa, maar nu vooral in Azië (India, Pakistan, Bangladesh, Nepal, China) en Afrika (Ethiopië) wordt ze nog veel geteeld. Maar ook in Spanje, Frankrijk, Marokko, Libië, Egypte. Meer recent is de teelt ervan aangevangen in Kazachstan, Oezbekistan, Zuid-Afrika en Australië. De lathyrus-erwt kan goed tegen droogte en tegen overstromingen èn is betrouwbaar in productie. Het behoort momenteel tot de veertien belangrijkste peulvruchten in de wereld. De opbrengst van de lathyrus-erwt is varieert tussen de anderhalf en drie ton per hectare.
In Nederland kennen we het niet (meer). In Midden-Italië is het nog steeds een gangbaar voedsel, maar raakt verdrongen door de landbouwindustrie die andere, goedkopere producten levert.
Lathyrisme
|
|
|
Fransisco Goya: Gracias a la almorta – vertaald: Met dank aan het lathyrusmeel
|
Er zit een zenuwgif in de lathyruserwten: oxalyldiaminopropioonzuur – kort weg: ODAP. Het kan, bij grotere en langdurige consumptie (drie maanden en meer [1]), leiden tot lathyrisme: spasmen, krampen, permanente verlamming en hersenbeschadiging. Bij mens en dier. Dit gebeurde – en gebeurt – voornamelijk tijdens perioden van honger. De bevolking heeft dan alleen deze erwt als voedsel en eet er dus veel en langdurig van.
Lathyrisme kwam ook in Europa voor. Onder andere in Spanje, tijdens de bevrijdingsstrijd tegen Napoleon (zie schilderij van Goya) maar ook recenter nog tijdens de Spaanse burgeroorlog (1935-1939) en tot 1946 als gevolg van de Tweede Wereldoorlog [5].
Ook in de Tweede Wereldoorlog werden 1.400 Roemeense Joden in kamp Wapniarka, nabij Odessa, gevoed met lathyrus-erwten. Een dagelijks rantsoen van 350-400 gram, gekookt in zout water. Na drie maanden kregen 800 geïnterneerden verschijnselen van lathyrisme.
Hetzelfde gebeurde aan het eind van de oorlog met ruim vierhonderd Duitse krijgsgevangenen in Frankrijk, in kamp Arcis-sur-Aube [5].
Het probleem met ODAP is dat de plant er meer van aanmaakt naarmate het een groter tekort aan water heeft.
Naar schatting honderdduizend mensen lijden momenteel (2013) aan lathyrisme.
Wasie
International Center for Agricultural Research in the Dry Areas(ICARDA, Aleppo, Syrië) maakte rond 2000 geleden bekend dat er variëteiten zijn geselecteerd die zeer weinig of geen ODAP bevatten. November 2005 gaf het Ethiopian Agricultural Research Organization (thans Ethiopian Institute of Agricultural Research, EIAR) een variëteit vrij die zeer weinig ODAP aanmaakt. Ze heet Wasie.
Heeft u geen Wasie, maar de “gewone” lathyrus erwt, dan kunt u het ODAP-gehalte verlagen door de erwten te weken en het water een aantal malen te verversen.
Alvaiázere is de hoofdstad van de lathyrus-erwt
In 2001 waren er in de omgeving van Alvaiázere nog tien boeren die de lathyrus-erwt verbouwden – maar dat was meer uit traditie dan voor economisch gewin. Dank zij dit festival trekt de teelt weer aan. Sommige van de boeren switchten al vijftig jaar geleden naar de maïsteelt maar zijn nu weer (een beetje) terug.
Culinair
De droge erwten worden geoogst. Eigenlijk zijn het kleine, hoekige kikkererwten en zo worden ze ook gebruikt. Van de droge erwten kan meel worden gemaakt – vergelijk: kikkererwtenmeel. Dit wordt gebruikt in brood. Of voor pap; het Spaanse amortas.
In het andere geval de erwten weken en het water een paar maal vervangen (zie hiervoor).
In India gebruiken ze de erwt ook voor dal.
Bewaren
Lang. Langer? Dan droog en koel (3 graden Celsius).
Voedingswaarde
Er is niet één volledige bron te vinden. Dat zal wel komen omdat we deze peulvruchten niet op ons Westerse menu hebben. Er is wel redelijk wat onderzoek gedaan. We leren dat bemesting (fosfor) en standplaats heel wat invloed heeft op de voedingswaarde. Hieronder hebben we voedingswaardegegevens die we hebben gevonden, voor zover mogelijk, gecombineerd. Rauw (gedroogd), per 100 gram:
|
calorieën |
91 kcal |
|
water |
10 gr |
|
eiwitten (proteïne) |
26 gr |
|
vet |
0,9 gr |
|
70 gr |
|
|
voedingsvezel |
|
|
suikers |
|
|
Mineralen |
Calcium (90 mg), fosfor (242 mg), magnesium (119 mg), ijzer (5,5 mg), mangaan (1,3 mg), koper (0,9 mg), zink (3,5 mg) |
|
Vitaminen: |
|
|
|
|
|
thiamine (B1) |
|
|
riboflavine (B2) |
|
|
niacine (B3) |
|
|
pantotheenzuur (B5) |
|
|
|
|
|
207 microgram |
|
|
ascorbinezuur (C) |
13,5 mg |
|
vitamine D |
|
|
vitamine E (alfa-tocopherol) |
|
|
|
|
|
7,92 gr (veel lysine [6]) |
|
|
1,67 gr |
|
|
|
|
|
Enkelvoudig onverzadigd |
|
|
Meervoudig onverzadigd |
|
|
|
Nul is ook een waarde, maar waar niets is ingevuld is onbekend.
Teelt
De optimale groeitemperatuur is 10-25 graden. Dus ideaal voor de Lage Landen, zou je zeggen. De lathyrus-erwt is een zelfbestuiver, maar kruisbestuiving – met sier-lathyrussen – kan ook voorkomen.
Ze is in principe winterhard tot -15 graden [9].
|
Zaaien |
De zaden 24 uur weken. In de vroege lente in potjes uitzaaien en in de koude bak opkweken. (De lathyrus-erwt laat zich niet goed verplanten.) |
|
Uitplanten |
Na de vorst, begin zomer. Mag dicht op elkaar, want het zijn fragiel ogende planten. Van 50 per m2 in natte gebieden tot 80 in droge gebieden. |
|
Oogst |
Nazomer, begin herfst. Een plant kan drie tot wel 60 peulen met erwten produceren. Per peul kan 1 tot 4 erwten voorkomen. Dit is uiteraard afhankelijk van ras en omstandigheden. De oogst valt pakweg 4 maanden na zaaien. Oogst de droge peulen en daaruit dus de erwten halen. Doppen. |
Bemesting
Het is een uitstekende groenbemester, dus extra bemesting is niet nodig. Ze leggen overigens zelf heel veel stikstof uit de lucht vast in de aarde. Een Chileens onderzoek te hebben doorgenomen, mogen we zeggen dat fosfor de opbrengst verhoogt.
Bodem & standplaats
Zon vinden ze wel fijn. De lathyrus-erwt doet het overal, want dat is juist het voordeel van deze plant. Oké, het is geen waterplant en doet het tot op 1300 meter en soms wel 2.500-3.000 meter, afhankelijk van de klimatologische omstandigheden.
Rassen
Volgens een FAO-telling in 1995 worden er wereldwijd 1072 verschillende variëteiten bewaard. Er wordt heel wat gekruist, geselecteerd en vermeerderd om een zeer laag tot geen ODAP te krijgen en natuurlijk een hogere opbrengst. ‘s Lands wijs, ‘s lands eer: dus ieder land zijn variëteit:
|
Australië |
Ceora (0,04-0,09% ODAP), Chalus |
|
Bangladesh |
Bari Khesari 1, Bari Khesari 2, Bari Khesari 3, Bina Khesari 1 |
|
Bulgarije |
Strandja |
|
Canada |
LS 82046 |
|
Chili |
Luanco-INIA |
|
Ethiopië |
Wasie |
|
Kazakstan |
Ali Bar |
|
India |
Pusa 24, Prateek, Ratan, Mahateora |
|
Nepal |
CLIMA 2 pink, 19A, 20B, Bari Khesari 2 |
|
Pakistan |
Italian |
|
Polen |
Derek, Krab |
|
Turkije |
Gurbuz 2001 |
|
Rusland |
Poltavskaya |
En verder kwamen we in catalogi nog tegen: blond (licht gekleurde zaden, witte bloemen) en greenfix (donkere, soms gespikkelde zaden, blauwe en roze bloemen, meer gebruikt als groenbemester), tinga (kleine donkere erwten en roze bloemen).
Zaadteelt
Dat is hetzelfde als oogsten: u eet niet alle erwten op, maar zaait ze volgend jaar weer.
Ziekten en belagers
Echte meeldauw is een belangrijke aandoening. Roest (uromyces)
Orobanche crenata, in mediterrane gebieden. In 1993 verantwoordelijk voor 12% oogstverlies wereldwijd.
Links
Grain Legumes, speciale uitgave, oktober 2009, The Lathyrus Research Strikes Back! (pdf)
Grass Pea – Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops – International Plant Genetic Resources Institute, 1997 (pdf)
[1] Website Kew Royal Botanic Gardens (november 2013); [2] Global Crop Diversity Trust; [3] Vegetation History and Archaeobotany, Leonor Pefia-Chocarro en Lydia Zapata Pefia, Universidad Autónoma Madrid; [4] Purdue University Center for New Crops & Plant Products; [5] The History of Tropical Neurology: Nutritional Disorders, hoofdstuk 5, Neurolathyrism, G.W. Bruyn, Charles M. Poser, Science History Publications, 2003; [6] Food Plants of the World; [7] The Oxford Companion to Food; [8] Enzyklopädie Essbare Wildpflanzen; [9] RHS A-Z Encyclopedia of Garden Plants
En met dank aan Anthonetta van Bergenhenegouwen www.bloemenindetuin.nl
Afbeeldingen: eigen, Anthonetta van Bergenhenegouwen, Wikicommons
