Brassica rapa subsp. rapa of brassica rapa subsp. rapifera
Knolraap, raap (mei-/herfst-), consumptieraap, stoppelknol (Nederlands); turnip, white turnip (Engels); Speiserübe, Stoppelrübe (Duits); navette (Frans); nabo (Spaans); rapa (Italiaans)
Voor recepten met rapen klikt u hier (het is niet veel, we gebruiken ze meestal als deel van een “creatief” wokgerecht.
Brassica is meest waarschijnlijk afgeleid van het Keltische braissech, bresic of bresych, rapa komt van het Latijnse rapum dat knol of raap betekent. Maar dat komt vermoedelijk van het Germaanse rēƀ, rāba, rābe, rāpe, rappe. Hierdoor neemt men aan dat de knolraap al ruim voor de Romeinse tijd door de Germanen werd geteeld.
Ons woord raap komt dus direct van rapa. Het Engelse turnip kent een andere etymologische geschiedenis. De Romein Plinius gebruikte zowel rapa als napus om de raap te duiden. In het Middeleeuwse Engeland werd napus naep (en nog steeds neep) en met turn, voor ‘rond gemaakt’ ervoor, werd het turnip.
Naamsverwarring
Sowieso is Engels een onlogische taal, als men let op scrhijfwijze en uitspraak van woorden. Maar het kan erger: ook qua naamgeving is het een zooitje. Ja, er is verwantschap met de koolraap, dat een kruising is tussen een ‘gewone kool’ en een raap (zie de Driehoek van U).
In het zuiden van Engeland noemen ze de kleine witte knollen turnips, de grote gele swedes (koolraap). Heel goed. In de VS heet alles turnip, maar de koolraap ook rutabaga. In delen van Canada, Ierland, noord Engeland en Schotland noemen ze de koolraap turnip of neep [dat eten ze met haggis] en de rapen rutabagas.
Historie
Er is bewijs
In [9] stellen Zeven en De Wet dat de raap het uit de Europees-Siberische omgeving komt. Dat is hééél groot en omvat ook het Baikalmeer. [10] Hanelt betwijfelt dat en wijst op primitieve vormen van rapen in Afghanistan.
Niemand lijkt het echt te weten, dus wordt gesproken van twee ontstaanscentra. Archeologisch onderzoek wordt bezoedeld door de aanwezigheid van zaden van de wilde raap brassica rapa ssp. campestris, die wijdverbreid als akkerplant voorkwam en -komt, en de broertjes mosterd en radijs. Hierdoor kunnen geen ondersoorten en daarmee rassen die werkelijk benut werden, worden geïdentificeerd. Houvast biedt dan nog de omstandigheden van de vindplaats. De oudste dateert van tussen 3000 en 2100 voor Christus aan de rand van een meer in Zwitserland.
DNA-onderzoek leidt tot de conclusie dat men voor de knolraap van polyfyletische groep spreekt, wat betekent dat er eenzelfde gemeenschappelijke voorouder is die zelf geen knol vormde. Er is sprake van twee clades, namelijk de Aziatische (met name Japanse) knolraap en de Europese knolraap. [20] Dit sluit aan bij grootschaliger DNA-onderzoek naar de Brassica’s waarbij men concludeerde dat er sprake is van triplificatie in hun genoom: grote segmenten DNA, en dus veel genen, zijn in drievoud aanwezig. Deze zogeheten paraloge genen zijn kopieën van hetzelfde gen, maar net even anders, waardoor variatie ontstaat. Wat bij de oer-Brassica al moet zijn gebeurd – zo’n zestien miljoen jaar geleden. En vervolgens ontstaat convergente domesticatie: eenzelfde soort gewas ontwikkelt zich op verschillende plaatsen op verschillende momenten. En er ontstaan totaal verschillende maar ook op elkaar lijkende gewassen.
Grieken en Romeinen
Feit is dus dat het al een heel oude groente is, die bij de Romeinen en de Grieken goed bekend was. Ze wordt in diverse teksten genoemd.
De Griek Pedanius Dioscorides
De Griekse dichteres Sappho noemt een van haar (geheime) minnaars Gongýl, wat raap betekent. ‘t Is maar dat u het weet.
Plinius de Oudere rekende in zijn Naturalis Historia (xviii cap.13), de raap tot de belangrijkste groenten, na granen en bonen (tuinbonen). Hij prees het ook als veevoer, omdat het makkelijk op allerlei gronden te telen is. De raap was vanwege het feit dat ze lang in de grond kan blijven, ook een groente tegen hongersnoden. In de Romeinse tijd werd de raap, naar verluidt, geworpen naar impopulaire mensen. Zoals wij nu met rotte tomaten en eieren doen.
Als de Grieken en Romeinen het al kenden, stond de raap natuurlijk ook in klein Azië en verder op het menu. In China zijn sporen van gebruik die wijzen naar de eerste eeuwen van onze jaartelling.
Maar het is vooral in de gematigde en koelere gebieden van Eurazië dat de raap werd geteeld.
Turnip Townshend en de wisselteelt
Turnip Townshend is de bijnaam van Lord Charles Townshend, een Britse politicus tussen 1714 en 1730. Na zijn politieke carrière verdiepte hij zich in de landbouw.
Tot dat moment dacht men in Engeland nog steeds dat grond alleen vruchtbaar kon worden gehouden door het elke twee à drie jaar braak te laten liggen. Townshend, van 1709-1711 diplomaat in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, introduceerde een vierjaars wisselteelt van tarwe, klaver, gerst en rapen, afgekeken van boeren in de Lage Laden (Vlaanderen, Waasland). Vanwege het succes van de Hanze, nam de handel en productie van levensmiddelen toe. In onze contreien werd toentertijd al een wisselteeltsysteem in zeven fasen toegepast èn de combinatie van landbouw en veeteelt, opdat er geen grond braak kwam te liggen. Townshend maakte er vier jaar van en voegde klaver en rapen toe.
Want [5] zegt dat de raap in de dertiende eeuw de akkers van Vlaanderen bereikte en dat het nog eens vierhonderd jaar (!) duurde eer ze op de Britse velden kwam. En (pag. 255/256) dat het na enige tijd uiteindelijk een middel was om het probleem van veevoer in de winter op te lossen. Hoewel de voedingswaarde van de raap ten opzichte van gerst beduidend geringer was, was het de introductie van wisselteelt die voor de doorbraak van de raap zorgde. Tussen 1646 en 1656 werden in Suffolk de eerste rapen verbouwd en er zijn van de jaren daarna bewijzen van boeren die meldden rapen te hebben geteeld. (Volgens [6] en [15] hebben Nederlanders die zich in Engeland hebben gevestigd de raap daar al rond 1550 heen gebracht.). Het was dus dank zij Townshend dat de raap definitief voet aan de grond kreeg in het Verenigd Koninkrijk [4] – ook al was het als beoogd veevoer.
Grappig is dat John Gerard het bestaan van de raap al in 1597 meldde; gesignaleerd op een markt in op Cheapside, een straat in de City van Londen, verkocht door een boerin uit Hackney (thans deel van het grotere Londen) [6]. Maar Gerard gaf verder geen aanwijzingen over teelt en dergelijke [7].
De Nieuwe Wereld
Het is duidelijk dat de raap (turnip) niet door Britse emigranten naar de Nieuwe Wereld (Amerika) is gebracht. Dat waren de Nederlanders [15].
Haloween
Een leuk detail is dat oorspronkelijk rapen als lampion werden uitgehold. De Ieren hebben het oude Keltische driedaagse feest Samhain, dat het einde van het oogstseizoen en het begin van de donkere wintertijd inluidde, meegenomen naar de Verenigde Staten. Toen het Christendom Schotland en Ierland bereikte, werd het feest opgenomen in dit geloof en omgedoopt in All Hallow’s Eve – Allerheiligenavond (31 oktober), Allerheiligen (1 november) en Allerzielen(2 november). Elders in Christelijk Europa vierde men de laatste twee dagen, de Ieren ook All Hallow’s Eve. Overbodig te zeggen dit in Amerika, onder alle immigranten, verbasterde tot Halloween. Op All Hallow’s Eve werden op een gegeven moment uitgeholde rapen als lampion gebruikt. In de nieuwe wereld zijn deze vervangen door pompoenen.
Truman’s Turnip Day (Trumans Rapendag)
Een historische dag in de Amerikaanse politieke geschiedenis. “On the 25th of July, sow your turnips, wet or dry” luidt een boerengezegde in Missouri.
De strijd om de presidentsverkiezing was in 1948 bitterhard. (Toen ook al.) Republikeinen lieten niets na om de zittende president en democratische kandidaat Harry Truman zwart te maken. Ze voerden bezwaren aan tegen al zijn voorstellen. En ook toen was er een huizencrisis. Niet het feit dat het land bijna failliet was, maar Truman kreeg de schuld.
In de peilingen stonden de Republikeinen er goed voor; Truman op 36%.
Zoals dat gaat in de Verenigde Staten zijn verkiezingen voor het Congres en de president gescheiden. Twee jaar eerder was er een Republikeinse meerderheid in het Congres verkozen. Truman daagde hen uit; hij blufte. Hij maakte gebruik van een zelden gebruikt wetsartikel dat de president het recht geeft om in buitengewone gevallen het Congres bijeen te roepen. Truman deed dat en zei alle voorstellen en beloften die de Republikeinen in de verkiezingsstrijd aan te nemen (waaronder een nationaal ziektekostenstelsel en meer uitgebreide sociale zorg). Hij zou ze zonder meer tekenen waarmee ze wet werden.
“Als ze willen, is dit in twee weken geklaard,” zei Truman in zijn speech. Die twee weken zouden beginnen op “wat we in Missouri Turnip Day noemen”. De Republikeinen weigerden en waren woedend, waarop Truman hen afdeed als Do Nothing Congress en het maakte de Amerikaanse bevolking duidelijk dat de Republikeinen slechts dwarsliggers waren.
Vergeten Groente
In de noordelijke streken (dus ook bij ons in de Lage Landen) was de raap ooit een massaproduct, standaard dagelijks voedsel voor boeren en armelui dat langzaam, in de 18e eeuw, werd overgenomen door de aardappel – Kraut und Rüben is een gevleugeld Duits begrip voor ongeordendheid, maar het betekende oorspronkelijk zuurkool met rapen. Dat at men zo’n beetje het hele jaar door.
Nu is ze in Europa en de Westerse wereld uit de gratie. Sinds 1970 zelfs ook als veevoer, omdat het telen van rapen voor de dieren te veel werk is [2].
In Frankrijk daarentegen is de navet nog steeds een hoogstaande groente in de Franse keuken. Belangrijk ingredient voor navarin, een stoofgerecht met schapen- of lamsvlees en canard au navets.
Populair of niet, de raap, wordt in haar verschijningsvormen (rassen) over de hele wereld geteeld. In Japan heet het kabu en wordt sinds de zevende eeuw verbouwd. Het is ook daar nog steeds een belangrijke groente. Er zijn heel veel Japanse cultivars. De meest gebruikelijke is delicaat van smaak, wit en rond, net iets groter dan een golfbal.
Zowel in Arabische landen als Aziatische worden rapen in zuur ingemaakt. In China wil men ze ook in repen in de zon drogen, zouten en met sojasaus bewaren.
Nu zijn de rapen gaar!
Het is een Nederlandse uitdrukking die staat voor “Nu zullen we het hebben!” dat meestal op een kritiek moment – als er onenigheid is – wordt gezegd. De oorsprong van deze uitdrukking is onduidelijk. Misschien omdat rapen het hoofdbestanddeel van de maaltijd waren en dus etenstijd wordt aangegeven. Andere uitdrukkingen zijn ‘Recht voor zijn raap’ (waarbij raap het hoofd is) of ‘een stuk in zijn raap hebben’ (dronken). Een schamel inkomen heet ‘met de rapen in de pot gaan’.
Culinair
Rapen worden, historisch gezien, als veevoer en als groenten (in stoofschotels, maar nu ook in roerbakgerechten) gebruikt. De jonge bladeren als groente (raapstelen).
Rapen kunnen rauw worden gegeten, gekookt en ook in zuur worden ingemaakt.
In Japen eten ze ingelegde plakjes raap, soms geroerbakt met sojasaus.
Bewaren
Het blad een paar cm boven de knol afsnijden (opeten, raapstelen!) Ze kunnen, mits geen strenge vorst, in de aarde blijven staan. Anders inkuilen (zie onze kuil in het bos) en afdekken met stro.
In een kelder op of tussen klam mos. Ze blijven bij 0 – 4o C drie tot vijf maanden goed. In een koelkast in een plastic zak gaat ook heel lang goed.
Invriezen kan ook; wassen, schillen en in blokjes snijden. Twee minuten blancheren, afkoelen in ijswater, uit laten lekken en in een zak in de vriezer.
Inmaken: de rapen goed wassen en vijf tot zeven minuten blancheren (koken dus). In potten doen, deze aanvullen met kookvocht, het deksel erop schroeven en een uur wecken.
Voedingswaarde
Het is geen spectaculaire groente, maar voor een winterkost zit er alles in, waaronder behoorlijk wat vitamine C. Per 100 gram rauw:
| calorieën | 28 kcal |
| water | 91,87 gr |
| eiwitten (proteïne) | 0,90 gr |
| vet | 0,10 gr |
| koolhydraten | 6,43 gr |
| voedingsvezel | 1,8 gr |
| suikers | 3,8 gr |
| mineralen | calcium (30 mg), ijzer (0,30 mg), fosfor (27 mg); natrium (67 mg); kalium (191 mg); magnesium (11 mg); zink (0,27 mg) |
| Vitaminen: | |
| ascorbinezuur (C) | 21 mg |
| thiamine (B1) | 40 µg |
| riboflavine (B2) | 30 µg |
| niacine (B3) | 0,4 mg (400 µg) |
| vitamine B6 | 90 µg |
| folaten (totaal – B11/ B9) | 15 µg |
| vitamine A | 0 µg |
| vitamine E (alfa-tocopherol) | 30 µg |
| vitamine D | 0 mg |
| Vitamin K (phylloquinone) | 0,1 µg |
| pantotheenzuur (B5) | |
| cobolamines (B12) | |
| Aminozuren | Alle 20 natuurlijk voorkomende komen voor. Van 9 mg (tryptofaan) tot 130 mg (glutaminezuur) |
| Lipiden: | |
| Verzadigde vetten | 11 mg |
| Enkelvoudig onverzadigd | 6 mg |
| Meervoudig onverzadigd | 53 mg |
| Cholesterol | 0 mg |
Nul is ook een waarde, maar waar niets is ingevuld is onbekend.
Teelt
In koel weer, dus vroege voorjaar en najaar/winter. Warm weer veroorzaakt houtige knollen. Een zachte winter met lichte en kortstondige matige vorst doorstaan ze.
Knolrapen zijn snelgroeiend. Ze staan half boven en half onder de grond.
Wij hebben 2004 of 2005 rapen geteeld en die zaten vol met gaatjes: wormpjes, aaltjes. In 2014 hebben we ze in perspotjes voorgezaaid en na de zomer geplant. Geen probleem. Zelfs door de matige winter heen. Dat kan zijn dat de grond door jarenlang Afrikaantjes e.d. te hebben bijgeplant in de moestuinbedden, vrij is van aaltjes, maar misschien ook door de tijd van het jaar.
| Zaaien | Ter plaatse dun zaaien (½ – 1 cm diep) of gebruik maken van voorzaaien in perspotjes. Kiemt vanaf 5o C, maar beter bij 15o C. Kiemduur ca. 5 dagen tot 2 weken. Medio maart tot eind april en/of medio juli tot medio augustus (met koolkraag!) |
| Uitplanten | N.v.t. tenzij in perspotjes en dan als ze groot genoeg zijn. |
| Oogst | Na 8 – 10 weken. U kiest zelf de grootte. Ze kunnen een kilo worden. Maar groter betekent vaak droger van binnen. Een diameter van 6 à 7 cm is al mooi. Jong groen kunt u voortdurend oogsten als raapstelen. |
Plantafstand: 10 cm in de rij; 25 cm tussen de rijen.
Water: Rapen houden van vochtige grond en kunnen niet goed tegen droogte
Bemesting
Veel compost of mest. Het is een kool. Geen verse mest.
Bodem & standplaats
Hoewel men zegt dat het overal kan, prevaleert zandige, lemige, vruchtbare grond. Niet echt geschikt voor klei [2].
Rassen
Er zijn drie vormen: kogelronde, rond-afgeplat en konische rapen. En, gezien de lange geschiedenis en verspreiding over de wereld, heel veel rassen.
In de winkel zien we de meirapen en de herfstrapen. Eigenlijk zien ze er daar vandaag de dag hetzelfde uit: een ietwat paarse bovenkant en wit van onder. Dat zijn geen mei- of herfstrapen pur sang. In principe is (was) de meiraap herkenbaar wit en de herfstraap is gelig met een rode bovenkant.
Rode van Milaan – plat van vorm, rood (paarse) top, vroeg ras
Gouden bal, Goudbal, Soester knol, boterrraap – klein, rond, gele huid, een herfstras
Sneeuwbal – rond, wit en subtiel van smaak, hele jaar door te zaaien
Ronde Witte Roodkop – zoals de naam al zegt
Rode Kraag van Nancy – lijkt sterk op Ronde Witte Roodkop
Italiaanse Roodkop – rode kop, vroeg ras, niet voor eind maart zaaien
Manchester Market – rond en groene huid
Tokyo raap – vrij nieuw, kan zeer klein al worden geoogst
Green Globe – wit vlees, ook het blad (raapstelen) is uitstekend
Goldana – geel, een herfstraap
Platte Witte Mei – vroeg zaaien, witgele knol met groene kop
En verder York Globe, Sirius, Forage Star (enigszins resistent tegen luis).
Oude rassen
Veel van de bovenstaande zijn ook oude rassen. In Nederlandse documentatie is ongeveer niets te vinden, uitgezonderd de hype die Slow Food jaren geleden organiseerde rond de Soester knol, dus vallen we terug op Duits en wat geschriften uit de Verenigde Staten.
Elke streek in ons buurland lijkt wel een eigen raap te kennen. Bekend zijn o.a. de Pfatterer Rüben (uit Pfatter in Bayern), Bayrische Rüben en de Teltower raap (Teltower Rübchen). Deze komt uit Teltow nabij Brandenburg, is onhandzaam van vorm, klein en (dus) laag producerend maar zeer smaakvol. Naar verluidt is op last van Frederik de Grote in 1770 een Britse turnip naar de zandgronden van Brandenburg gehaald voor de teelt van veevoer. In de 18e en 19e eeuw was het Teltower Rübchen een ware delicatesse.
Petrowski Meiraap – blad en knol, oud Oosteuropees ras, zou Teltower kunnen zijn.
Jersey Turnip (ook: marteau, Hilversumse Eetraap en meer namen), wit, langwerpig;
White Norfolk (winterhard);
Yellow Bullock (ook: Scotch Yellow);
Early (White Flate) Dutch (Strap-Leaved) 1809;
Sweet German;
Pomeranean White Globe (zal wel uit Pommern komen, wat op zich vreemd is, want daar is het juist door Frederik de Grote heen gebracht uit Engeland)
Zaadteelt
Het is, net als de meeste kolen, een tweejarige plant. Alleen dat tweede jaar wordt niet gehaald als er niet voor zaad wordt geteeld.
Oogst de knolletjes in het najaar, bewaar ze ergens koel in klam zand of bosgrond, plant ze uit in maart en in de zomer volgt de bloei. Laat zaden aan de plant rijpen en drogen.
Ziekten en belagers
Het is een kool, dus alle koolziekten incluis knolvoet, wortelknobbelaaltjes kunnen zich erin vreten, witte roest (een witte schimmel op de stelen e.d.), meeldauw, mozaïek virus en meer ziekten en aandoeningen. Aardvlooien (kevertjes) vreten stelen en het blad aan en kunnen de planten uitputten. En badluizen niet te vergeten. Toch is ze gemakkelijk te telen….
Afbeeldingen: eigen en Wikicommons
[1] Mansfeld’s World Database of Agricultural and Horticultural Crops; [2] Alternative Field Crops Manual, Universities of Minesota, Center for Alternative Plant & Animal Products; [3] Phenolic comounds from the roots of brassica rapa ssp. Campestris, Chemistry of Natural Compounds, november 2013; [4] truniprecipes.co.uk; [5] A History of British Livestock Husbandry, to 1700, Robert Trow-Smith, 1957, herdrukt 2006; [6] Center for Digital Humanities / American Heritage Vegetables; [7] An Encyclopaedia of Agriculture, John Claudius Loudon (1825,1872); [8] Fifty Foods That Changed The Course Of History, Bill Price, 2014; [9] Dictionary of cultivated plants and their regions of diversity, A.C. Zeven & J.M.J. de Wet, 1982; [10] Mansfeld’s Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops: Cruciferae, Peter Hanelt, 1986; [11] Handboek Ecologisch Tuinieren van Velt; [12] Groente & Fruit Encyclopedie; [12] Wikipedia, maart 2015, NL, EN, DE, FR; [13] Das große Biogarten-Buch, Arche Noah; [14] Planten voor Dagelijks Gebruik; [15] Food Plants of the World; [16] Sturtevant’s Edible Plants of the World; [17] Vegetables in South-East Asia, Herklots, 1972; [18] The Oxford Companion to Food; [19] USDA National Nutrient Database for Standard Reference Release 27; [20] Population Structure and Phylogenetic Relationships in a Diverse Panel of Brassica rapa L, Frontiers in Plant Science, feb 2017; [21] Characterization of Brassica rapa turnip formation in multiple segregating populations, Peter Vos, Laboratory of Plant Breeding, Wageningen University, 2009; [22] What makes turnips: anatomy, physiology and transcriptome during early stages of its hypocotyl-tuber development, Horticulture Research, 2019; [23] The development of turnip-type and oilseed-type Brassica rapa crops from the wild-type in Europe – An overview of botanical historical and linguistic facts, Helmut Reiner, Botanisches Institut und Chemisches Institut der Universität für Bodenkultur, Wenen;
