Smallanthus sonchifolius synoniem polymnia sonchifolia
Yacon, appelwortel, grondappel, zonnewortel, Boliviaanse zonnewortel (Nederlands); yakon, Inkawurzel (Duits); yacon, leafcup, Peruvian ground apple, sweet-root, strawberry jicama, Bolivian sunroot, groundpear, pear of the earth (Engels); yacón, poire de terre (Frans); yacón, polimnia (Italiaans); yacón (Spaans) en verder in Zuid-Amerika: arboloco (Colombia), aricoma (Peru en Bolivia), jicama, chicama, shicama, jiquima ou jiquimilla (Ecuador), llacon, llajon
Recepten met yacon? Zie de dikke oranje knop hiernaast of hierboven.
Taal- en naamverwarring
Tijdens ons onderzoek lezen we dat het Engelse ground apple, vermoedelijk van het Franse pomme de terre afgeleid, dat bij ons, letterlijk vertaald, aardappel is. Onze aardpeer heet in het Frans daarentegen niet poire de terre, maar topinambour. Het Franse poire de terre is de naam voor yacon.
In het Kichwa – de inheemse bewoners van een groot deel van de Andes – is het woord yacon (of llacon) een samenstelling van yacu en unu. Beide hebben een betekenis op het gebied van water. Yacon zou dan iets als smakeloos, waterig betekenen.[4]
Wortelknol
Yacon is een wortelknol. Anatomische analyse van het vaatstelsel toont aan dat het om een verdikte wortel gaat. Het is dus geen wortel, in de zin van penen, pastinaken e.d. en geen knol, zoals de aardappel. Stengelknollen worden over het algemeen knollen genoemd. Aardappel is een naakte stengelknol. Wortelknol is volgens [4] de enig juiste term voor yacon.
Historie
Yacon is, naast aardappel, mashua, olluco, oca een van de knolgewassen uit de gematigde gebieden van de centrale Andes en Peru vormt zo’n beetje het centrum. Het is een ver familielid van de zonnebloem (net als de aardpeer, overigens). De Yungas, een warm vochtig gebied aan het oosten van de Andes (dus de kant van het oerwoud), is de oorsprong van deze plant. Van Colombia tot in noord Argentinië groeit ze met de zoete, knisperfrisse naar een verse appel pf watermeloen neigende wortelknollen, die qua uiterlijk lijken op die van de dahlia of bataat. In de Andes groeit ze op 2000 – 3400 meter hoogte [4].
Zoals het is met veel “nieuwe” Zuid-Amerikaanse groenten, is er weinig over de geschiedenis te vinden
Bekend is dat yacon al ruim voor de Inca-tijd werd geteeld. Dat is vóór 1200 na Christus. Een en ander blijkt uit vondsten van aardewerk, kleding en resten van de wortelknollen. We hebben het dan over de culturen/volken van de Paracas (1500 – 500 v Chr), van de Nazca (500 v Chr – 700 n Chr) en de Mochica (500 v Chr – 700 n Chr) die in de Peruviaanse kuststreek leefden.
Maar ook in noordoost Argentinië door de Candelaria-cultuur (ca. 200 – 1000 n Chr), blijkt uit opgravingen. Yacon werd en wordt ook bij bepaalde religieuze rituelen is gebruikt. In Ecuador, de stad Latacunga, wordt yacon uitgedeeld op Allerzielen, de dag van de doden
Yacon is tot voor kort nooit grootschalig geteeld. Uit de analen van de Spaanse overheersers is op te maken dat yacon door de Inca’s werd gebruikt als dorstlesser voor reizigers.
Een ander verhaal is dat de inheemse bevolking liever geen water dronk, omdat water heilig was, als ‘tweelingzus’ van moeder aarde. Bovendien werden ze soms ziek van water drinken. Dus nuttigde men liever het sap van yacon.
De eerste notities
In 1615 beschreef de Peruviaanse staatsman en auteur Felipe Guaman Poma de Ayala 55 planten die in de Andes werden gecultiveerd. Dat was, voor zover men heeft kunnen nagaan, de eerste keer dat yacon werd genoemd – in zijn werk als llacum. In 1653 noteerde de Spaanse jezuïet en schrijver Bernabé Cobo in zijn Historia del Nuevo Mundo
Yacon in Italië
Na de Spaanse overheersing nam de teelt van yacon, tot voor tamelijk recent, af met de twintigste eeuw als dieptepunt. Hoewel? In [9] treffen we een fraaie anekdote met de titel ‘Yacon in Italië’. De Italiaanse landbouwdeskundige Mario Calvino nam yacon mee van de Dominicaanse Republiek en plantte ze thuis. De foto van 20 december 1939 toont het succes. En toen brak de Tweede Wereldoorlog uit. Daarna is niets meer van yaconteelt noch van Calvino vernomen.
Merk op dat de Spanjaarden yacon dus niet uit Midden- en Zuid-Amerika naar Europa hebben meegenomen, dit in tegenstelling tot de aardappels, maïs, bonen, pompoenen, tomaten enzovoorts. Eerst in de negentiende eeuw werden yacon naar Europa gebracht – voor de liefhebbers. Maar dat was ook het tijdperk van de natuurvorsers en ontdekkingsreizigers, zoals Darwin en Humboldt.
Vergeten groente?
In onze contreien absoluut niet; het werd hier immers nooit geteeld, dus kan het niet vergeten zijn. Maar wel vergeten in de zin ‘over het hoofd gezien’.
De vraagt stelt zich waarom yacon zo onbekend is, zo nieuw, terwijl het al duizenden jaren wordt geteeld.
In [9] staat dat de wetenschap de yacon pas in de zestiger jaren van de vorige eeuw ‘ontdekte’. En in [4] vinden we een plausibele verklaring: Yacon wordt door boeren in de Andes in beperkte mate geteeld – elke familie heeft wel een aantal planten – en maakt onderdeel uit van het zelfvoorzienend voedselpakket. Maar het wordt vooral gebruikt als een verfrissend gewas. Men merkte al snel dat yacon geen energie geeft. Het werkelijke voedsel voor de werkende mens is daarom aardappel en maïs. Dat is (dus) meteen de reden waarom yacon pas recent in de belangstelling komt te staan: we lijden in onze verstedelijkte wereld vooral een zittend leven en overgewicht is een belangrijk thema geworden. Zestig jaar geleden was dat nog heel anders.
Buiten de Andes
Na pakweg 1970 is de teelt van yacon buiten de Andes opgepikt in landen als de Verenigde Staten, Slowakije, Tsjechië, Japan, China, Korea en Taiwan. In Japan is het inmiddels een behoorlijk gangbaar gewas en er zijn daar nieuwe variëteiten ontwikkeld.
In 1982-1983 was er, dankzij een super-El Niño, een periode van grote droogte in de Andes en de aardappelteelt was ronduit slecht. Boeren stapten over op yacon, dat het, ondanks die droogte, goed deed [8]. Tot 2014 was de handel in yacon in de EU aan banden gelegd. Voor nieuwe voedselproducten was een speciale ontheffing nodig. Deze verplichting is midden 2014 komen te vervallen.
Culinair
[9] Beschrijft wat in de Andes een traditioneel feestmaal is: gebakken achira (wortel van de canna edulis, ook bekend als arrowroot) geroosterde cavia, yacon en quinoabier. Aan tafel!
Wortelknol
Fruit of groente? Voor gebruik moet yacon worden geschild; het doorgaans witte vruchtvlees (sommige rassen kennen een kleurtje) kan dan, door blootstelling aan de lucht, bruin worden. Net als bij appels. De wortelknollen wegen veelal tussen de 300 en 600 gram en vormen in de winter een uitstekende vervanger van bijvoorbeeld appel, peer of meloen. Denk aan de Waldorfsalade. Rauw uit het vuistje zijn ze al lekker, maar nog lekkerder met wat citroensap of sinaasappel.
Let op: Vers geoogste yacon is waterig. De smaak komt pas goed los na een maand of langer opslag.
Op de lokale markten in de Andes ligt de yacon bij het fruit, omdat het veelal rauw wordt gegeten. Een van de gebruiken in de Andes is om de wortelknollen te schillen, het vruchtvlees te raspen om het vervolgens met behulp van een doek uit te knijpen: het sap is een heerlijke drank.
Yacon wil in warme gerechten maar moeilijk zacht worden en is juist daarom ook een lekkere beet in wok- en stoofgerechten. [3] Stelt op basis van experimenten dat het na twintig minuten koken de smaak is verloren; wij hebben andere ervaring.
Wortelknollen in plakjes kunnen als chips worden gedroogd.
Blad en stengels
[2] Schrijft dat het blad als spinazie is te koken, maar merkt tevens op dat niet iedereen dat even lekker vindt. En dat de stengels als stengels bleekselderij kunnen worden genuttigd. Gekookt blad zou slecht voor de nieren zijn, terwijl thee ervan heilzaam is. Op basis van onderzoek wordt afgeraden yacon blad in te zetten voor de behandeling van diabetes [7]. Maar als thee is het blad volkomen veilig.
Overig
In de Andes wordt het sap ook wel ingedikt en tot bruine klompen “suiker” (zoetstof) gemaakt die de naam chancaca draagt [13].
Er is yaconsiroop in de handel als gezonde vervanger voor suikersiropen/-stropen.
Gezond, goed voor diabetici
Yacon bevat erg weinig calorieën. Ze bevat inuline, net als de aardpeer, en bestaat grotendeels uit water en fructo-oligosaccharide, ook bekend als FOS. Dat klinkt als een suiker, maar dan een die niet wordt opgenomen door het lichaam. Ons lichaam kent namelijk geen enzym om inuline c.q. FOS te verteren.
Het is, voor de zoetekauwen onder ons, een manier om af te vallen. En dus ook een middel tegen diabetes.
[5] Schrijft bovendien dat yacon een probioticum is dat een positief effect heeft op ons immuunsysteem en
de weerstand tegen infecties en allergische reacties verhoogt. Het gehalte aan polyfenolen is tamelijk hoog (200 mg/100 gr rauw), net als het antioxidant chlorogeenzuur.
Yacon is goed voor de ontwikkeling van de darmflora, om precis te zijn zorgt het voor toename van bifidobacteriën. Het zou (daarom) ook darmkanker voorkomen. Of de kans erop verkleinen, het is maar hoe u het wilt lezen. We hebben hiervoor geen hard bewijs gevonden, maar baat het niet, dan schaadt het ook niet.
De bladeren bevatten hoeveelheden van protocatechuic-, chlorogeen-, koffie-, en ferulazuur, waardoor een tisane (kruidenthee c.q. thee van niet-theeplanten) van de bladeren prebiotische en antioxidant eigenschappen kent.
Er zijn betrekkelijk veel wetenschappelijke studies gedaan naar yacon (kijk eens hier). En behalve wat we hiervoor hebben genoemd zijn ook verbanden gelegd met verlagen van cholesterolgehalte en hogere fysieke weerstand.
[4] Zegt dat yacon in Peru ook wordt gebruikt als middel tegen rachitis en, meer algemeen, als middel tegen lever- en nieraandoeningen en bij spijsverteringsstoornissen (dat komt dus door de gunstige werking op de darmflora). En, niet te vergeten, het zou helpen als huidverjongingsmiddel.
Bewaren
Na de oogst zijn de wortelknollen nog wel enkele maanden te houden in een koele kelder. Ze drogen dan wel wat in. Ze kunnen het best worden ingekuild.
Onze praktijk: In een speciekuip met vrij droge compost of potgrond in een koele hal. Van oktober tot eind maart het jaar erop goede yacons.
Voedingswaarde
Behalve de hiervoor aangegeven gezonde eigenschappen en stofjes, is yacon geen uitblinker als het gaat om vitaminen en mineralen, kalium uitgezonderd. Per 100 gram rauw yacon (bronnen [14]):
| calorieën | 15 kcal |
| water | 70 – 85 gr |
| eiwitten (proteïne) | 2,2 – 3,7 gr |
| vet (lipiden) | 0,13 – 1,5 gr |
| koolhydraten | 19,67 gr (waarvan 13,5 inuline) |
| voedingsvezel | 0,28 – 3,4 gr |
| suikers | |
| disachariden | die, als ze er zijn, vormen een onderdeel van de koolhydraten |
| mineralen | natrium mg; kalium 228,2 mg; calcium 23 mg; magnesium mg; fosfor 21 mg; ijzer 300 µg; koper 960 µg; zink 670 µg, mangaan 540 µg |
| Vitaminen: | |
| Retinol (A) | 10 mg (en caroteen 80 µg) |
| thiamine (B1) | 10 µg |
| riboflavine (B2) | 110 µg |
| niacine (B3) | 330 µg |
| pantotheenzuur (B5) | |
| vitamine B6 | |
| folaten (totaal – B11/ B9) | |
| cobolamines (B12) | |
| ascorbinezuur (C) | 13 mg |
| vitamine D | |
| vitamine E (alfa-tocopherol) | |
| Vitamin K (phylloquinone) | |
| Aminozuren | 710 µg aan tryptofaan |
| Lipiden: | |
| Verzadigde vetten | |
| Enkelvoudig onverzadigd | |
| Meervoudig onverzadigd | |
| Cholesterol |
Nul is ook een waarde. Wat onbekend is, is niet ingevuld.
Teelt
Het is een forse plant, die 1,5 tot 2 meter hoog wordt, met gele, margrietachtige bloemen. De bladeren zijn driehoekig en fors: ze kunnen zo 20 cm lang en 35 cm breed zijn. Beste groeitemperatuur is tussen 18 en 25 graden Celsius. Het is een trage starter.
De plant verdraagt geen vorst, ook niet ondergronds (hoewel [12] schrijft dat de wortelknollen tot -5o C verdragen). Dat betekent dat als het eerste nachtvorstje is geweest het blad er slap en verkleurd bij hangt en dat het tijd is om de wortelknollen te oogsten.
| Voortrekken | maart-april de kronen oppotten; enkele weken later de vegetatieve knolletjes die zijn uitgelopen eraf breken en apart verder trekken (de totale teelt duurt zeker zes, vaak zeven maanden. Op grotere hoogte dan De Lage Landen tot wel tien maanden [4] |
| Uitplanten | Na de IJsheiligen (na 15 mei, als er geen kans meer is op vorst) |
| Oogst | Blad: doorlopend, maar niet te veel per plant, want dat stoort de groei Wortelknollen: november, na de eerste nachtvorst. Indien het weer het toelaat, een paar dagen in de zon verhoogt de zoetheid.U oogst dan ook meteen de kleine rode vegetatieve wortelknollen; plantgoed voor volgend jaar. Een opbrengst van tien tot twintig kilo per plant is mogelijk, maar [4] is meestal tussen de twee en vier kg. De wortelknollen wegen rond de 300 gram. |
Yacon is een van de weinige wortelgewassen uit de Andes die niet reageert op de mate van daglicht; het is dus geen lange- of kortedagplant. Feitelijk na de bloei, dat is aan het begin van de herfst, gaat yacon de wortelknollen vormen. Dan wordt het gehalte aan FOS in de wortels verhoogd. En dat gaat verrassend snel, als u bedenkt dat ze dan binnen een week of zes geoogst moeten worden vanwege de komende vorst.
Plantafstand: circa 70 cm in het vierkant.
Water: Yacon verlangt zeker in de beginperiode water, maar kan later goed tegen perioden van droogte.
Bemesting
Compost en houtas zorgen voor de stikstof en kali waar yacon van houdt.
Bodem & standplaats
In principe volstaat elke grond, maar een vruchtbare goeddoorlatende grond geniet de voorkeur. Yacon houdt van volle zon, maar in 2016 groeide het in onze moestuin uitstekend op een plek met halfschaduw.
Rassen
Er zijn wel zestig rassen en de wortelknollen hebben, net als aardappels, diverse kleuren. Het vruchtvlees kan wit of kleurig zijn. Ras ‘morado’ (paarsrood met wit vruchtvlees) wenst de ruimte en verlangt wel 90 cm in het rond. Andere rassen zijn: bekya, cajamarca, cusco, early white, late red. Een aantal zijn vernoemd naar dorpen of steden, noem het streekrassen. Japan heeft vier nieuwe rassen of variëteiten op haar naam staan: ‘Sarada otome’ (2000), ‘Andesu no yuki’ en ‘Salad okame’ (beide 2003) en ‘Andesu no otome’ (2012).
Zaadteelt
De bloemen kunnen zaad zetten en als dit het geval is, alleen de donkere zaden gebruiken. Maar voor de hobbytuinier, maar ook de professionele kweker, is het vermeerderen uit de vegetatieve knollen verreweg het makkelijkst.
Er zijn twee duidelijk verschillende wortelknollen: de vegetatieve wortelknollen en consumptiewortelknollen. De vegetatieve knollen zijn anders, klein en rood van kleur. Ze zitten dicht tegen de kroon (het deel net onder het aardoppervlak) van de plant.
Knip de bladsteel af op 10 cm, verwijder de consumptiewortelknollen en berg de kroon, met de vegetatieve knollen er aan, op in een kuil met compost of zo, om vorstvrij te overwinteren.
Het daarop volgende jaar plant u de kroon in een pot. Er kunnen tot wel zes vegetatieve knollen aan zitten. Deze lopen uit, laat ze eventjes doorgroeien en haal dan de kroon uit de pot. Breek de vegetatieve knollen af en herplant ze. Of meteen buiten, ter plekke als dat al kan.
Het nemen van kruidachtige stekken kan ook, voordat de plant bloemknoppen gaat aanmaken. Neem stekken met drie knopen, waarvan de onderste onder de aarde gaat. Maar waarom zou u dat doen als yacon hier als eenjarig gewas wordt geteeld?
Plagen
De bladeren bevatten een dubbel natuurlijk afweersysteem tegen insecten. [4] Een soort web van haartjes en een zeer hoge dichtheid aan klieren. Wat die precies doen, is ons niet duidelijk. Maar het helpt en de plant is dus betrekkelijk ongevoelig voor insectenplagen.
Muizen, maar ook rupsen kunnen de plant wel aanvreten. Ook kan yacon getroffen worden door een aantal algemene plantenziekten, maar over het algemeen is het een erg gemakkelijk gewas.
[1] Wikipedia NL, EN, DE, ES; [2] Velt Seizoenen, nr 4, 2011; [3] Met yacon de boer op, Wetenschapswinkel WUR, rapport 233; [4] Yacon tuberous root (Smallanthus sonchifolius): cultivation potentialities, technological and nutritional aspects, Ciênca Rural vol.38 no.3 Santa Maria May/June 2008; [5] Yacon (Smallanthus sonchifolius): a functional food, Plant Foods for Human Nutrition, september 2013; [6] cultivariable.com; [7] Renal toxicity caused by oral use of medicinal plants: The yacon example, Journal of Ethnopharmacology, 133 (2011) 434–441; [8] Neglected crops, 1492 from a different perspective; [9] Lost crops of the Inca’s;[10] The Oxford Companion to Food; [11] Perennial Vegetables, Eric Toensmeier; [12] Creating a Forest Garden, Martin Crawford; [13] Cornucopia;[14] Yacon, chemical composition and use – A review, Plant Soil and Environment, 06 2003; [15] Yacon, fundamentos para el aprovechamiento recuso promisorio, CIP, 2003
