De landschappen van Wageningen

Wie Wageningen zegt, zegt WUR. Een kleine stad waar veel studenten wonen, die omringd wordt door prachtige landschappen. En die zijn vastgelegd in dit pareltje van een boek.

Maartje gaf mij (Norbert) het boek om scans te maken en zei: “Wat is dit een prachtig boek. Goed geschreven en zulke mooie foto’s.”

De Tuinen van MergenMetz ligt in een prachtige omgeving, waar we dagelijks van genieten bij onze ommetjes over de Wolfhezer Heide, door de Bilderbergbossen of langs de beek bij de Lage Oorsprong. Mijn natuurlijke neiging voor mooie plekjes is naar het oosten gericht; een kwestie van gewenning, want ik heb lang in Arnhem gewoond. Maar dat gaat nu veranderen. Op mijn schrijftafel ligt namelijk een fantastisch boek over de landschappen rondom Wageningen, dat uitnodigt de blik naar het westen te verleggen. Bijna dwingend.

Het initiatief voor dit boek kwam van de Vereniging Mooi Wageningen. De Cameraclub Wageningen verzorgde een deel van de foto’s. Er waren zoveel vrijwilligers bij het boek betrokken dat er zelfs een coördinator voor nodig was. Wim Huijser maakte er een geheel van; een publicist die zijn sporen verdiend heeft en in Wageningen woont. Het resultaat mag er zijn. In bijna 250 pagina’s neemt het boek je mee langs de vijf belangrijkste landschapstypen rondom Wageningen (Stuwwal – Eng – Uiterwaarden – Nude – Binnenveld). In frisse en prettig leesbare teksten wordt de historie van de gebieden beschreven, de natuurwaarden, maar ook nieuwe ontwikkelingen. Er is oud en nieuw kaartmateriaal, er is aandacht voor monumentale bebouwing, voor planten en dieren, enzovoorts, enzovoorts.

Bewoners en gebruikers komen aan het woord in paginagrote interviews.

Overigens: Alleen al voor de foto’s zou je dit boek moeten kopen. Levendig en in diverse jaargetijden gemaakt – dus niet alleen in de lente, waar natuur- en landschapsfotografie nog wel eens van valt te betichten. De serie foto’s van hoogwater en ijs uit februari 2021 verdient een aparte vermelding.

Heb je er ooit gestudeerd? Of woon je in Wageningen of de verre omstreken en kom je regelmatig buiten? Koop dit boek! Ongelooflijk veel fraaie inhoud voor een luttele € 29,90. Of ouders, als je kind er gaat studeren…. hint, hint…. En vooral voor hen die landschapsarchitectuur hebben gekozen 🙂

Waar te beginnen?

Een rijk boek als dit maakt het lastig om een vertrekpunt te kiezen voor een boekbespreking. Waar te beginnen? Ik kies ervoor om voor elk van de vijf landschappen – Stuwwal, Eng, Uiterwaarden, Nude en Binnenveld – iets uit te lichten, iets waar mijn oog op viel en/of waar mijn verstand aan haakte. Soms is het de fysisch geograaf in mij die iets ziet. Soms de natuurmens en vogelaar. Soms de liefhebber van kleinschalige landbouw. Maar in plaats van vijf hadden het net zo goed tien, of twintig, of vijfhonderd dingen kunnen zijn. Waarmee ik wil zeggen: In dit boek is voor bijna iedereen iets moois te vinden.

Stuwwal: Gelaagde geschiedenis

De stuwwal is me misschien van alle landschappen rond Wageningen het meest vertrouwd. Ik groeide op in Nijmegen, woonde lang in Zeist en Arnhem en nu dan in Doorwerth. Zonder uitzondering met (uitlopers van) stuwwallen onder mijn huis. Hoog en droog met altijd die vergezichten over rivierenlandschap. In de geomorfologie van Nederland nemen de stuwwallen een centrale plaats in. Deze overblijfselen van de ijstijden zijn zeker in de noordelijkste 60% van ons land grotendeels verantwoordelijk voor het zichtbare reliëf. Wonderlijk om te bedenken dat de stuwwal bij Wageningen maar liefst 120.000 jaar oud is. En dat hij nog steeds bestaat. Ook andere tijden zijn zichtbaar in het landschap. Diverse lagen geschiedenis kunnen worden afgepeld. De bouw van woningen in het bos, na de tweede wereldoorlog. De herbebossing en aanleg van landgoederen, enkele honderden jaren geleden. De ontbossing en het ontstaan van grote heidevelden en zandverstuivingen in de Middeleeuwen. Nog langer terug, de grafheuvels, waarin de eerste boeren in ons land hun overleden geliefden te rusten legden. Fascinerend en het beschermen waard.

Eng: Feest van kleinschaligheid

Voor mij onbekender terrein, maar hoog op de lijst om te gaan verkennen, is de Wageningse Eng. In dit gebied aan de oostrand van het huidige Wageningen – dus tussen Wageningen en Renkum – was de focus eeuwenlang duidelijk: kleinschalige landbouw. Hier lag het beste akkerbouwland en het werd intensief benut. Door de bemesting met stalmest en plaggen ontstonden uiteindelijk bolle akkers met een dikke, donkere humuslaag. Puur cultuur: Alles wat je in dit prachtige gebied ziet is door mensen gemaakt. Niet van de ene op de andere dag, maar gaandeweg, door de eeuwen heen. Gelukkig is dit gebied aangewezen als ‘Landschap van Nationaal Belang’ en wordt er goed op gepast, onder meer door de Stichting Wageningse Eng. Moderne doch passende invulling van de kleinschalige agrarische bestemming staat hoog op de wensenlijst. Vandaar pluktuinen, oude graanakkers, volkstuinen, zandwegen en oogstfeesten. En dat is goed voor de biodiversiteit: soorten specifiek voor rijk, kleinschalig agrarisch landschap hebben het moeilijk in Nederland, maar op de Wageningse Eng zijn ze er nog.

Uiterwaarden: Water en ruigte

De rivier. Minder vertrouwd misschien, maar een goede tweede. De stuwwal is het anker, dat oude zand ligt er al ontelbare jaren. De rivier beweegt, altijd onderweg, nooit dezelfde druppel water. De uiterwaarden bij Wageningen zijn, net als de meeste uiterwaarden die ik ken, rijk en ruig. Meer dan vijftig tinten groen in de zomer. Weidegrond, klei- en zandwinning, havens en handel. En nu ook vooral veel natuur en recreatie. Wandelen en zwemmen – en schaatsen! Als we ‘geluk’ hebben zorgt de klimaatverandering voor uitschakeling (of tenminste stevige afzwakking) van de warme golfstroom. En dan kunnen we misschien in Nederland wel vaker schaatsen, ondanks de opwarming van de aarde. Maar even serieus: de rivier is naast brenger van leven ook altijd een bron van ellende geweest, in Wageningen niet anders dan elders. Dijkdoorbraken en overstromingen waren er veel. De oudste dijken in het gebied dateren uit de Middeleeuwen, maar ook de Romeinen voerden waarschijnlijk al waterwerken uit rondom Wageningen. Niet zelden werden dijkdoorbraken veroorzaakt door kruiend ijs in het vroege voorjaar, waardoor de rivier gevaarlijk verstopt kon raken. Hopelijk zal de klimaatverandering dit probleem niet terugbrengen.

Nude: Het wilde westen van Wageningen

Nondescript. Moeilijk te kennen. Niemandsland. Verwarrend. Niet de meest positieve benamingen voor dit gebied. Maar dat maakt het misschien wel des te intrigerender. Van oudsher veelal in gebruik als hooiland (de nattere, lager gelegener delen) of boomgaard (de hogere, drogere delen). Van die boomgaarden en hooilanden is nog maar weinig over. Maar er liggen in de Nude wel proefvelden van de Wageningen Universiteit en van Monsanto (inmiddels Bayer). Ook bedrijventerreinen verrezen, en zonnevelden staan in de planning. Niet iedereen is daar blij mee – begrijpelijk. Markant is de geschiedenis. Al uit het jaar 1201 dateert een vermelding van De Spijkerskamp, een boerderij die in de Nude stond. De naam ‘spieker of ‘spijker’ verwijst altijd naar een voorraadschuur waar graan in werd bewaard. Korter geleden, in de maanden voorafgaand aan de strijd om de Grebbeberg en de Nederlandse capitulatie in 1939/1940, werden in de Nude door het Nederlandse leger voorposten van de verdedigingslinie ingericht. Die werden al snel onder de voet gelopen door de Duitsers, met grote verwoesting van levens en boerderijen tot gevolg.

Binnenveld: Nieuwe natuur

Tenslotte dan het Binnenveld. We zijn nu in de Gelderse Vallei, ooit een vrijwel onbegaanbaar veenmoeras dat een natuurlijke grens vormde tussen Gelre en de Hollandse en Utrechtse bezittingen in het westen van Nederland. Die grens bleef het nog lang, in de vorm van de Grebbelinie, die onder water kon worden gezet in geval van oorlog. De rest van Nederland, oostelijk van de Gelderse Vallei, deed er blijkbaar toen ook al niet toe. Pas na 1850 kon het Binnenveld worden ontwaterd en kwamen er meer mogelijkheden voor landbouw. Alleen in het meest centrale, laag liggende gedeelte bleef zoveel kwelwater omhoog komen dat het erg nat bleef. Dit gebied, de Binnenveldse Hooilanden, is nu een natuurgebied waarin gestreefd zal worden om blauwgraslanden en trilvenen terug te laten komen. Een mooie ontwikkeling in een gebied waar aan de randen steeds meer van de open ruimte wordt afgesnoept.