Net als in 2020 en de zomers daarvoor was ook de zomer van 2022 heet en droog. Droogte kan funest zijn voor planten, in elke tuin, maar zeker in de moestuin. Dan moet je water geven. Maar hoe doe je dat? En wanneer? Onlangs is er een onderzoek uitgevoerd dat helderheid verschaft. En op basis daarvan en onze eigen ervaring met sproeien geven we tips. Die je planten helpen en waarmee je water bespaart (en geld).
We verklappen alvast de conclusie: Het maakt erg weinig uit of je overdag of ‘s avonds de tuin besproeit. Wat wel uitmaakt is de wind en de tijdsduur.
Het rijk der fabelen
In vrijwel alle boeken en andere media voor (moes)tuiniers staat dat we ‘s avonds water moeten geven.
Ten eerste omdat het blad van planten kan verbranden doordat waterdruppels die erop blijven liggen, als lens gaan fungeren. Maar dat kunnen we meteen al even naar het rijk der fabelen verwijzen: bij een gezonde, niet verdroogde plant zal dat niet snel gebeuren.
Ten tweede om dat het kostbare water overdag subiet zou verdampen in zon en hitte. En dat is zonde. Maar waarom worden akkers dan wel op warme dagen rijkelijk besproeid met water. Kan dat dan wel?
Beslagen bril
Even een gedachtesprong: Je bent brildrager en je loopt een tropisch warme kas binnen. Wat gebeurt er? Juist, je bril beslaat! Want de bril is kouder dan de lucht in de kas. Vocht uit die warme lucht zet zich af op je bril.
Zo is het ook met het overdag sproeien in de tuin. Op de rondvliegende koelere waterdruppels condenseert een ietsiepietsie water uit de lucht. Dus per saldo komt meer water op de grond dan er uit de sproeier kwam.
Verdamping is verwaarloosbaar
In opdracht van het Ministerie van LNV onderzocht Wageningen UR tezamen met KNMI en andere instanties of en hoeveel er verdampt bij overdag en ’s nachts sproeien (rapport PDF). Het verschil is te verwaarlozen. Overdag verdampt 3 à 6% van het water (beregeningsgift), ’s nachts 2 à 3%. Verdamping speelt dus een rol, maar eigenlijk maar een hele kleine. En het verschil tussen dag en nacht is geen verschil van dag en nacht. Overigens, dit alles geldt natuurlijk voor de Nederlandse situatie, waar de luchtvochtigheid bij warm weer over het algemeen vrij hoog blijft (anders dan in de woestijn). En dan kan dus dat ‘beslagen bril’-effect optreden, waardoor juist overdag door het temperatuurverschil extra water uit de lucht onttrokken wordt en condenseert op de druppels uit de sproeier. Waardoor het verschil tussen dag en nacht kleiner uitvalt dan je zou denken.
Wind
Meer dan temperatuur en zon spelen windsnelheid en windrichting een rol bij verliezen van water. Hoe dat werkt? Je kunt je voorstellen dat als wind over een nat oppervlak waait, het water minder kans heeft naar beneden te sijpelen. En de wind doet het vocht weer verdampen – denk aan de airco die langs de voorruit van de auto blaast. Daarnaast heel simpel: als het stevig waait worden de druppels van de sproeier weggeblazen en komen voor een deel ergens terecht waar je ze niet wilde hebben (in de tuin van de buurman bijvoorbeeld). In de landbouw is dit waarschijnlijk meer een probleem dan in een gemiddelde tuin, maar toch. Dit soort zogenaamde ‘drift’ verliezen kunnen bij windsnelheden boven 3 meter per seconde oplopen tot wel 10% van het gesproeide water.
Een goede reden dus om niet te sproeien bij harde wind. Maar is er verschil tussen nacht en dag? Overdag waait het over het algemeen harder dan ’s nachts; in West-Nederland is meer wind dan in Oost- en Zuid-Nederland. Dat zorgt ervoor dat het verschil tussen dag en nacht bij de ‘drift’ verliezen vooral in het westen van Nederland relevant is (de waterverliezen door drift zijn daar overdag 1 tot 3% hoger dan ‘s nachts). In andere streken maakt het dus nog steeds niet zoveel uit of je overdag of in de nacht sproeit.
Percolatie
Percolatie geeft aan dat water vanaf het bodemoppervlak de grond in zakt, voorbij de plantenwortels, dus buiten bereik. In feite is dat ook een vorm van verlies – je wil immers dat het gesproeide water zoveel mogelijk de planten helpt. Helemaal verloren is dat percolatiewater natuurlijk niet – het is zelfs heel belangrijk, omdat percolatiewater uiteindelijk het grondwater kan aanvullen. Als er zoveel water uit de lucht valt (meestal niet uit sproeiers) dat de planten verzadigd zijn, kan de overige neerslag doorzakken naar het grondwater. Het grondwaterpeil stijgt en we spreken dan van een neerslagoverschot. Helaas hadden we de afgelopen zomer een heftig neerslagtekort. Dan werkt het andersom: er verdampt meer water dan er uit de lucht valt, waardoor het grondwaterpeil daalt.
Ook bij percolatieverliezen kan wind een grote rol spelen. De wind zorgt er namelijk voor dat het gesproeide water minder netjes verdeeld wordt. Sommige plekken blijven droger, andere plekken worden natter, en daar verlies je dan meer water door percolatie. De wetenschappers schatten dat dit effect voor een boer kan oplopen tot 12% van het gesproeide water, maar heel erg zeker zijn ze daar niet van. En in een beschutte tuin zal het, net als drift, minder relevant zijn.
Beregeningsverbod overdag haalt het lek niet boven
Afgelopen zomer werd in delen van Nederland een beregeningsverbod ingesteld op agrarische grond, specifiek overdag. In de avond en nacht mocht er wel gesproeid worden. Maar eigenlijk is dus aangetoond dat in Nederland juist in de gebieden waar het meest watertekort is (in het oosten en zuiden) er weinig verschil is tussen sproeien overdag en ‘s nachts. Een zinloze maatregel dus. Verplicht in de nacht beregenen heeft ook nog als nadeel dat de boer midden in de nacht zijn bed uit moet om de sproeiers uit te zetten. Of misschien laat hij de sproeiers maar de hele nacht aan laat staan. En dan wordt er juist meer gesproeid (teveel?), en is er ook meer verlies. Aan de andere kant: dat sproeien kost natuurlijk veel geld (aan water en stroom of diesel) dus de boer zal zeker zijn best doen om het zoveel mogelijk te beperken.
Wat wel effectief is? Een beregeningsverbod bij harde wind (meer dan 3 m/sec).
In eigen tuin meer doen tegen droogte
Nu terug van het boerenland naar de tuin. Water geven is één ding, maar we willen niet te veel water geven. Zeker geen (duur) leidingwater.
- Kies planten die wat droogte kunnen verdragen – dat is voor een moestuin vol eenjarigen overigens wel een andere opgaaf dan voor een Eetbare Siertuin.
- Houd de grond bedekt met compost, mulch, bodembedekkers teneinde het vocht in de grond te bewaren.
- Leg een vijvertje aan: lokaal kan door de verdamping uit het vijvertje de temperatuur meerdere graden lager zijn. Je kunt het gebruiken als wateropslag door er je regenpijp in weg te laten lopen. En in de randen van de vijver kunnen planten groeien die van water houden.
- Geef gericht water: sommige planten kunnen beter tegen droogte dan andere.
- Besproei langer en minder vaak, dan dringt er meer water dieper door in de grond. En je voorkomt dat planten vooral ondiep gaan wortelen, zodat ze in het vervolg altijd water nodig blijven hebben.
- Gebruik regenwater! Regenton, emmers, waterkelder, iedere vorm van opslag helpt een beetje. En het verdient zich terug!
Een rekensom
Om de tuin te sproeien is 10 à 12 liter water per m2 nodig. En dat minstens 1 x per week (de praktijk is vaker, 2 tot 3 keer per week, of zelfs elke dag!). We gaan telkens uit van de laagste getallen.
Een doorsnee tuin is tegenwoordig 250 m2. Dat is dus 250 x 10 liter = 2.500 liter = 2,5 m3 per sproeibeurt.
Hoe vaak in de zomer gesproeid? 1 x per week sproeien gedurende 3 maanden = 12 x 2,5 m3 = 30 m3 = 30.000 liter per jaar. Voor een gemiddelde tuin.
De all-in prijs voor water is nu (bij Vitens) € 0,72 + belasting € 0,391 = € 1,11 per m3. Dus zo’n tuin besproeien kost, in het gunstigste geval, al € 31 per jaar. En leidingwater wordt de komende jaren veel duurder.
Dus: Gebruik regenwater
Sproei je tuin alleen als het echt nodig is, en doe het dan goed. Overdag of nacht maakt niet zoveel uit, maar liever niet bij harde wind. En liever minder vaak en langer zodat alles door-en-door nat is, ook de bodem. Vervang planten die erg veel water nodig hebben gaandeweg door soorten die beter tegen droogte kunnen. Voorkom verwoestijning: Houd de bodem bedekt. Leg eventueel een vijvertje aan.
Misschien wel het belangrijkst: Als je dan toch de tuin sproeit, gebruik dan regenwater. En als je dan toch regenwater gaat opslaan, kijk dan of je het ook kunt gebruiken voor het doorspoelen van de wc en eventueel het doen van de was. Dan is de besparing al snel € 100 per jaar. Het verdient zich terug.
We schreven eerder al Water en droge zomers, Waterhergebruik en kijk hier wat Jan deed.
Een gedachtesprong: in een tropische kas heerst een hoge luchtvochtigheid, tijdens een lange, droge periode is de luchtvochtigheid laag. Hierbij gaat volgens mij de gedachte dat er meer water de grond bereikt door condensatie op de waterdruppels niet op.
Daarnaast: als de verdamping 3% is, en er wordt urenlang met grote hoeveelheden gesproeid, is het verlies toch een aanzienlijke hoeveelheid liters. Uit oppervlaktewater mocht niet meer beregend worden, dus dit komt uit de grond, net als ons drinkwater. De aanvulling hiervan staat al een tijd onder druk.
Tenslotte: een tuin met voldoende schaduw en bodembedekking hoeft niet elke week besproeid te worden. Wij hebben deze zomer slechts 1x goed gesproeid (1 dag lang over bijna de hele tuin) en voor de rest geven we gericht regenwater.
Misschien klinkt het wat zuur, maar ik bedoel eigenlijk dat we het onttrekken van grondwater (waar we het makkelijkst, hoewel relatief, drinkwater van kunnen maken) voor het beregenen van andere gewassen dan ons voedsel misschien niet meer een goed idee moeten vinden. Net zoals dat veel tuinen niet geschikt zijn om ons veranderende klimaat te kunnen doorstaan. En ook net zoals ik het een slecht idee vind om drinkwater te gebruiken voor het toilet. We moeten andere keuzes maken, niet de bestaande manier van werken relativeren.
Ik zag volgens mij onlangs (mei/juni 2023) een link hierheen langskomen, maar blijkt al ouder artikel van vorig jaar. Toch een reactie.
Als iets gevoelsmatig niet klopt, kan dat ongegrond zijn, maar is zeker een reden om er eens in te duiken.
Het artikel van de WUR is op zijn zachts gezegd mager onderbouwd. Het is sowieso geen onderzoek, maar een samenvatting van eerder gepubliceerde onderzoeken. Daarin is o.a. gesteld dat de omstandigheden (incl onderzoekskader en methodieken) nogal verschillen in de verzamelde onderzoeken, en dat er o.a. op het punt van verdamping nader (gericht) onderzoek gedaan moet worden.
Het genoemde “kas effect” (condensatie op de sproeidruppels) is niet aangetoond maar slechts vermoed als verklaring voor onverwacht meetresultaat en daarnaast niet waarschijnlijk. En als er – zoals in Nederland vaak het geval is – met (warm) oppervlaktewater wordt beregend, speelt het sowieso niet.
Daarnaast valt op dat in de vergelijking tussen dag en nacht is bepaald adhv de hoeveelheid water die op het oppervlak neerkomt. Dat is echter conceptueel onjuist. Relevant is hoeveel water er beschikbaar komt voor de plant, en dat hangt ook af van wat er na het neerkomen gebeurt. Overdag is de luchtvochtigheid laag, zodat een relatief groot deel van het vocht kort na het beregenen al weer verdampt. Het oppervlak vaak warm, wat dit effect nog versterkt. Zeker als de zon schijnt en het oppervlak actief verwarmt wordt.
Andere studies waar een tijd geleden naar verwezen werd (die ik zo snel niet terug kan vinden) gaven een NETTO verschil van ca 20-30 %, en dat lijkt veel realistischer dan uit deze “desk study” van de WUR komt.
Dus: gewoon avonds of nachts blijven sproeien! Ook al is dat niet genoeg, dragen de andere verliesfactoren ook zeker bij, en is regenwater altijd beter dan drinkwater