Hildegard von Bingen

Physica is een belangwekkend 12^e-eeuws middeleeuws medisch boek van de kloosterlinge Hildegard von Bingen. Hierin passeren onder andere de elementen (aarde, zee, rivieren), dieren, bomen, stenen, metalen en planten de revue. Marcel De Cleene bespreekt in dit boek de kruidenkennis van Von Bingen en vergelijkt dat met de kennis van andere arts-botanici door de eeuwen heen.

Hildegard von Bingen was een Duitse (nou ja, Duitsland bestond niet, in die tijd heette het het Heilige Roomse Rijk) benedictijnse kloosterlinge, die pauselijk erkende mystieke gaven had. Dat kon toen nog, zo aan het begin van de 12^e eeuw. Die zogenaamde mystieke gaven worden thans gezien als vermoedelijk de effecten van migraine of epilepsieaanvallen. Of Hildegard consumeerde hallucinerende gewassen. We kunnen het in elk geval niet meer navragen.

Maar wat wel vaststaat is dat Hildegard grote botanische en kruidenkennis had en goed bekend was met de toentertijd reguliere geneeskunst. Ze had een brede interesse.

Dit is geen boek over Hildegard, het is een boek over een boek (Physica/natuurkunde) van Von Bingen. Marcel De Cleene spitst zich in dit boek toe op de werken van Hildegard, die hij kruidennon noemt. Hij schrijft wat Hildegard schreef en bespreekt kort de actuele status van het kruid. Bijvoorbeeld over duizendguldenkruid: “De huidige kruidengeneeskunde beschouwt de plant als een bittermiddel dat de maagsecretie bevordert, eetlust opwekt en koorts bestrijdt. Hildegards visie vindt men hier niet meer terug.” En vervolgens staat op de volgende bladzijde in een overzichtelijke tabel weergegeven hoe de andere wetenschappers (artsen, botanici) door de eeuwen heen het kruid inzetten.

Dit boek van De Cleene is een fijn en praktisch naslagwerk. Zeker als je wilt weten hoe in de Middeleeuwen kruiden en andere gewassen werden gebruikt. Vandaag de dag eten we granen, kruiden en groenten als voedingsmiddel en zijn de meesten van ons, waaronder wij zelf, behoorlijk onwetend van de heilzame effecten. Zo die nog in de nieuwe variëteiten van die gewassen zitten. In elk geval is dit een fijn boek van hoge kwaliteit.

Bij ons onderzoek naar de oorsprong en geschiedenis van groenten refereren we regelmatig aan Physica van Von Bingen. Die is in het Latijn geschreven. Wij gebruiken Naturkunde, een vertaling in het hedendaags Duits van Peter Riethe. En dan, om precies te zijn het eerste boek van Physica, dat over de planten gaat. De tekst per gewas van Von Bingen, is meestal erg kort, vaak enkele regels, soms vijftien of meer. En als het om de heilzame werking gaat, wordt aan de humorenleer gerefereerd. Dat was toen de standaard.

Kruidennon

Velen kennen wellicht de boeken van Hildegard von Bingen. In dit boek vertelt Marcel De Cleene ook iets over haarzelf. Zo kwam ze al al op zeer jonge leeftijd in het klooster terecht en kreeg ook op jonge leeftijd de leiding over de kloostergemeenschap. En Hildegard stichtte een aantal kloosters, onder andere die in Bingen, waar ze haar naam aan ontleent. En, uniek in die tijd, ze was een vrouw die preekte!

De Cleene schrijft: “De teksten van Hildegard over gezondheid en gezondheidszorg beschouwen sommige aanhangers als de basis van de premoderne Europese geneeskunde.” Hij beschrijft de visie van Hildegard. Die omvat vijf pijlers: ‘harmoniseren van de ziel’,  ‘gezond eten’ , ‘ontgifting van het lichaam’ en ‘versterken van mentale weerbaarheid’ en ‘regelmaat in de levensstijl’. En daar horen, volgens Hildegard, edelstenen, metalen, dieren en planten bij.

Maar de informatie over Hildegard von Bingen blijft beperkt tot het noodzakelijke. Dat is fijn, niet te lang, geen gezever, wel verhelderend. Hij zegt zelf: er zijn al genoeg boeken over haar geschreven. Dus het gaat al snel over de planten die Von Bingen in haar Physica vermeldt. En die worden tegen het licht van de tijd gehouden.

De Cleene heeft de planten in zijn boek op de Nederlandse naam heeft geordend. Dat is anders dan in Physica. De kruidennon begint met De Tritico, tarwe (Triticum), bespreekt vervolgens meer granen en daarna erwten, tuinbonen, grassen, hennep enzovoorts. Een andere logica. De Cleene begint met de A en (dus) Absintalsem  (Artemisia absinthum). Dat is in Physica de 109^ste plant (De Wermuda). Het maakt de plant niets uit en voor ons is De Cleene makkelijker te gebruiken dan Physica (vooral ook omdat De Cleene een handige index heeft).

We nemen meteen de absintalsem als voorbeeld, temeer omdat we het in onze Herboristentuin hebben staan en de drank de Groene Fee lang verboden was. Lees dit.

Wij vinden de vergelijking in tabelvorm, die de De Cleene bij elk gewas geeft, erg fijn. Het is een manier van weergeven die hij ook in De Historia Naturalis gebruikt. Helaas komt die tabel niet bij elk gewas voor. Dat komt omdat de andere botanici die bijvoorbeeld niet of in te geringe aantallen hebben beschreven. Tamme kastanje, tarwe en tongvaren, die Hildegard voorkomen, hebben bij De Cleene geen tabel om het met de mening van anderen te vergelijken. De stinkende gouwe en tormentil, die respectievelijk voor en na deze drie in het werk van De Cleene voorkomen, wel.

Keukengif

In het nawoord gaat De Cleene in op de Hildegard-Heilkunde, dat in sommige landen populair is. “Aanhangers van Hildegard – onder wie ook radicaalchristelijke artsen – zijn ervan overtuigd dat haar geneeskunde rechtstreeks van God afkomstig is [….]” En er verschijnen, volgens De Cleene meer en meer Hildegard-kookboeken en andere werken over haar. (Dat is aan ons voorbijgegaan.)

We lezen dat Hildegard von Bingen sommige fruit en groenten ongezond vond, omdat ze kankerverwekkende stoffen zouden bevatten. Aanhangers van Hildegard noemen dat dus ‘keukengif’. Maar dat is allang door wetenschappelijk onderzoek weerlegd; in tegendeel, sommige zijn juist zeer gezond.

De Cleene besluit: “De auteur van dit boek wenste geen oordeel te vellen over Hildegards geneeskunst. Dat er veel op aan te merken valt, spreekt voor zich. Maar dat er interessante aspecten aan verbonden zijn, is ook niet te weerleggen. Fout zou zijn om het kind met het badwater weg te gooien. Een inzicht in Hildegards holistische denken, met name dat alles met elkaar in verbinding staat, kan alleen nog maar de achting en het respect foor deze benedictijnse kruidennon doen groeien.”

Het is een prachtboek. Voor de liefhebber.