Compendium rituele planten

Het geweldige imposante en complete boek ‘Compendium van rituele planten in Europa’ is eindelijk in herdruk verschenen. Het behandelt alle planten die een rol spelen of speelden in de religieuze beleving van de Europese mens.

Leestijd: 8 minuten

Dan gaat het om oude en gangbare gebruiken, magie en volksgeloof. Soms uit sagen en legenden. Maar ook de heilzame en zelfs industriële toepassingen. Hoewel de auteurs schrijven “Dit compendium heeft niet de pretentie volledig te zijn: de vele wetenschappelijke disciplines die het bestrijkt zijn te uitgebreid en soms moeilijk toegankelijk of duister […]” hebben ze een behoorlijk compleet boek samengesteld, zonder inhoudelijk te oordelen.

Veel rituelen

Er waren – en zijn nog steeds – heel wat rituelen met planten. Tegenwoordig vieren veel mensen weer de zonnewende (21 juni), omdat dit ook voor planten een keerpunt in hun groeicyclus is. En in Duitsland, maar ook Engeland en Frankrijk werd heel lang bij de geboorte van een kind een boom geplant. En hoeveel Wilhelminabomen staan er wel niet in Nederland? Veel! Een aantal dateert van 1880, ter herinnering aan de geboorte, en meer van 1998, ter gelegenheid van de kroning van deze vorstin.
In het boek worden circa 120 gewassen uitvoerig beschreven. En dan gaat het over de lindeboom in het dorp, het geluk van een klavertje-vier, op je lauweren rusten, slapen als een roos – we kennen de uitdrukkingen. Paasvuren (meer in Nederland) of Kerstvuren (meer in België).  Of rijstkorrels gooien bij een huwelijk. Of…. ach er is meer dan we ons beseffen.

Christelijke geloof

Het christelijke geloof heeft veel gewoonten van onze verre voorouders in de religie opgenomen. Met rituele planten. Anders wilden ze zich niet laten bekeren. Denk maar aan de kerstboom bij Kerstmis. En wist je dat zowel de geboortedag als het -jaar van het ter wereld komen van Jezus onbekend is? Vermoedelijk is 25 december gekozen om de aanhangers van het Mithraïsme te paaien, want de geboorte van hun zonnegod Mithras werd op 25 december gevierd. En ah, dat is fijn: de Germanen vierden toevallig op die datum hun Joelfeest (winterzonnewende). Ook Keltische feestdagen werden in het geloof ingebed. Om over Pasen, dat elk jaar niet op dezelfde dag als Pinksteren valt, maar te zwijgen. En wat dacht je van Palmpasen, de stokken met buxustakjes?

Je leest over dit en veel meer in dit compendium. Het is ronduit een geweldig boek waar we lang op hebben moeten wachten. De eerste vier drukken waren van 1999 tot 2008 bij Mens & Cultuur Uitgevers in Gent verschenen. (Deze uitgeverij bestaat niet meer.) En nu, 2024 bij Sterck & De Vreese, die al meer boeken van Marcel De Cleene heeft uitgebracht. Het boek kost een duit, maar je krijgt een schat aan informatie.

De 2024 uitgave van ‘Compendium van rituele planten’ lijkt identiek aan die van 2008, althans de eerste bladzijden zijn gelijk, de inhoudsopgave wijst naar dezelfde pagina nummers en het totaal aantal bladzijden is in beide gevallen 1197, althans daar waar de index begint. Lijkt, want in de vorige uitgave zijn, behalve de zwartwitafbeeldingen bij de plantbeschrijvingen, op zeven plekken in het boek een paar pagina’s met wat kleurenfoto’s opgenomen. In de nieuwe uitgave staan louter de zwartwitafbeeldingen. Wat op zich niet erg heeft, nee, zelfs voor het thema van het boek, beter.

In de inleidende hoofdstukken worden thema’s als rituelen, symboliek en symbolen besproken. Het is immers nauw verwant aan elkaar. Ooit geweten dat de staf van bisschop naar binnen is gekruld en die van een abt naar buiten? En waarom?

Van aardbei tot witte lelie

Op bladzijde 80 beginnen de beschrijvingen van de rituele planten met Aardbei, om op pagina 1162 met de laatste letters over Witte Lelie te eindigen. Daarna volgen de verantwoording van afbeeldingen, verwijzingen naar boeken en een megagrote index. Dit boek is af, compleet.

Elke plantbeschrijving bestaat uit: volksnamen, vindplaats, beschrijving, ‘rituelen, mythologie en devotie’, symboliek, magie en volksgeloof, magische geneeskunde, ‘legenden, sagen en sprookjes’, (kruiden)geneeskunde, landbouw en ambachten, huis, tuin en keuken en weetjes.
En bij elke plantbeschrijving staan de bronnen. Dat zijn soms ook enkele pagina’s – de auteurs zijn namelijk niet over een nacht ijs gegaan.

We gaan uiteraard niet alle planten beschrijven. Met het oog op de komende Themadag over Noten, gaan we wat nader in op wat er over de hazelaar is geschreven.

Hazelaar

De Latijnse naam luidt Corylus avellana en de Franse, Duitse en Engelse namen staan erbij. De lijst volksnamen is lang. We checken neutelaar en haseltere, en ja, deze staan in de index. De plantbeschrijving is beknopt maar bevat de essentiële informatie, zoals dat de hazelaar zelfsteriel is. (Je hebt er dus meerdere nodig om hazelnoten te krijgen.)

Heilige struik

in de oudheid was het een heilige struik. Voor de Romeinen, voor de Grieken, en de staf (caduceus) van de god Hermes zou van een hazelaar zijn, weliswaar zeer gestileerd en met vleugels en twee slangen, maar toch. Ook de staf van Demeter is van hazelaar. Bij de Germanen was de hazelaar eveneens heilig: het was een vredesboom. Hetgeen waarschijnlijk betrekkelijk is, want even verderop lezen we dat van de jongere twijgen pijlen en speerpunten werden gemaakt. Bij de Kelten was de hazelaar en hazelnoot symbool voor wijsheid, kennis en levenskracht.

Bomenalfabet

Hazelaar komt in veel plaatsnamen voor. Wat dacht je van Hasselt? Hoe dat is ontstaan, wordt mooi uitgelegd, maar als je in Hasselt woont, weet je dat waarschijnlijk al. We lezen over de Hasseltse Zwarte Madonna, over broederschappen en meer. Zoals de Engelse gewoonte om op 1 november (Keltische Samhainnacht, Christelijke Allerheiligen) hazelnoten te plukken en in het vuur te werpen.
In het oude Ierland bestond een bomenalfabet en de hazelaar stond symbool voor de negende maand en kennis van kunsten en wetenschap.

Er bestaat heel wat symboliek rond de hazelaar, zoals het symbool voor vruchtbaarheid en voortplanting. En als Luxemburgs meisje ging je daags na Kerst naar je aanbidder, die jou dan hazelnoten schonk. Zelfs de esculaap, de magische staf van Asklepios, zou een hazelaartak zijn. Het is boeiend om te lezen. In onze Eetbare Siertuin staan diverse hazelaars. Die gaan we vanaf nu heel anders bekijken.

Wichelroede

In magie en volksgeloof is het geluksbrenger, levert voorspellende dromen, de meiboom, bliksemafweerder, toverstok, tegen demonen (tegen hekserij en betoveringen, wel curieus als het ook een toverstok kan zijn) en natuurlijk de wichelroede. Daarover staat een lang verhaal. En vandaag de dag zijn er nog steeds mensen onder ons die werken met de wichelroede. Zij hebben een “bewuste of onbewuste natuurverbondenheid”. Met de wichelroede wordt water, mineralen, metalen gevonden. In Zuid-Frankrijk is het vandaag de dag nog steeds een populair middel, zeker bij perioden van droogte. Enfin, we lezen ook hoe je een wichelroede moet snijden – daar komen nogal wat lokale wijsheden bij kijken.

Gezondheid

Sprookjes en legenden waarin de hazelaar voorkomt, zijn er genoeg. In de geneeskunde betekende de hazelaar niet veel. Althans niet bij Dioscorides, Plinius en Hildegard von Bingen. Rembert Dodoens en Abraham Munting geven wel enige heilzame toepassingen, maar een wondermiddel is het niet. Of hetmoet het gebruik zijn van de bast van jonge twijgen, katjes en hazelnoten om de bloedstelpende, koortswerende dan wel vermagerende werking.

Hazelnoten worden al heel lang door de mens gegeten. En we kennen natuurlijk de hazelnootolie. En we kennen de kronkelhazelaar in de tuin. Of we gebruiken de rechte takken als bonenstaken.

Walnoot

Het is nu natuurlijk ook verleidelijk wat over de walnoot of okkernoot te schrijven. Dat doen we niet. Dat wordt te gek. Hoewel? De notenboom wordt als schadelijk en onheilbrengend gezien, voornamelijk in romaanse landen (Frankrijk, Spanje, Portugal, Italië, Roemenië). Dat kan kloppen: het gaat ons goed en we hebben al dertig jaar een walnootboom in de tuin staan. Maar gelukkig geldt het ook als een afweermiddel tegen de duivel; een groter onheil dan de duivel kan je je toch niet voorstellen?

Als we nu het gebruik in Wallonië hadden gevolgd dan wisten we dat het een erg natte winter en voorjaar zou worden. Die laten namelijk twaalf brandende doppen, elk met een kaarsje, in het water drijven. Het aantal doppen dat zinkt, is het aantal regenmaanden.
En Vadertje Cats schreef: “Waag u nimmer in den droom, Onder eenen noteboom.” Dat belooft namelijk weinig goeds

Nu hebben we twee bomen genoemd, maar er staat het zo veel, zo niet meer, kruidachtige gewassen beschreven. En eindelijk kunnen we nu lezen hoe dat nu zit met de alruin of madragora. Je kent ze wel, de wortels als een mens afgebeeld.

Madeliefje

Deze werd in 2023 gekozen als nationale bloem. Nederland is een madeliefje. We zoeken ‘m toch even snel op. Aha, liefdesbloem (door de blaadjes eraf te trekken: zij houdt wel van mij, zij houdt niet van mij…), symbool van onschuld en zuiverheid, beschermplant, een madeliefje eten tegen koorts, bloemknoppen in azijn ingelegd zijn alternatieve kappertjes. Een onschuldig plantje als symbool voor Nederland…..?