Zaad heeft niet het eeuwige leven, maar het kan, onder de juiste omstandigheden bewaard, wel heel lang worden bewaard. En misschien wil je zelf gewonnen zaad de volgende jaren weer gebruiken. De houdbaarheid van zaad is afhankelijk van de omstandigheden.
In dit artikel vind je de geschatte houdbaarheid van zaad (lange tabel, onderaan) en ook hoe je zaden kunt drogen en bewaren. (We schreven in 2014 ook over zaad bewaren, het artikel hier gaat er iets nader op in.)
“Een droog zaadje gaat veel langer mee bij kamertemperatuur dan een vochtig zaadje in de koelkast.”
Er zijn twee factoren die de levensduur van het zaad verminderen: vocht en warmte. Vocht is waarschijnlijk de belangrijke. Een droog zaadje gaat veel langer mee bij kamertemperatuur dan een vochtig zaadje in de koelkast.
Koel en droog zijn de twee idealen voor de meeste zaden. En als derde speelt zuurstof een rol..
Verdubbelen
Als vuistregel geldt dat de houdbaarheid van zaad verdubbeld wordt voor elke 5o C lagere temperatuur en 1% daling in vochtgehalte betekent ook verdubbeling van de houdbaarheid. Nu liggen er zaden van de hele wereld op Spitsbergen en ook CGN bewaart de zaden, in vacuüm zakjes, in vrieskasten. Op Spitsbergen is de permafrost stabiel -18o C. Maar er invriezen en ultradrogen kunnen schadelijk zijn.
Vacuum – zonder zuurstof – opslaan helpt ook om kiemkracht te behouden. Maar we zien niet iedereen met een vacumeermachine kleine hoeveelheden zaad inpakken. Luchtdichte dozen zijn een goede benadering.
Wij, bij MergenMetz, bewaren de zaden in luchtdichte dozen in een wijnkoelkast op 7o C. Je kan zeggen, zo’n 10o onder normale toestand, zoals een keuken of huiskamer. Dus onze zaden gaan heel lang mee. En dat is ook onze ervaring. (Bij het zaad in onze webwinkel rekenen we met de normale toestand.)
Drogen
Water kan 10-15% van het gewicht van vers zaad uitmaken. Thuis moet je zien te streven naar een vochtgehalte van 5%, dan is opslag in een huishoudelijke koelkast of vriezer voldoende om je zaad voor een wat langere termijn te bewaren.
Hoe dan?
Hitte maakt het zaad kapot. Stel ze dus nooit bloot aan temperaturen van meer dan 35˚C. Zaden kunnen op natuurlijke wijze worden gedroogd: niet in de felle zon en niet op een te hete plaats. Dus in de schaduw. Of met een….
Droogmiddel
Het gebruik van een droogmiddel als bijvoorbeeld rijst, heeft de volgende voordelen:
- Verbeterde kiemkracht
- Planten gekweekt uit het zaad behouden hun kracht.
- Vermindert de kans op schimmelgroei of insectenplagen tijdens de opslag.
- Vertraagt het verouderingsproces van het zaad aanzienlijk
- Vermijdt voortijdige ontkieming tijdens opslag.
Rijst
Gewone rijst uit de supermarkt is een handig middel. Rijst lijkt droog, maar bevat ook best wal wat vocht. Dus leg de rijst eerst enkele uren in de oven op 100o C om het absorptievermogen maximaal te maken.
Doe de zaden (in pure, ongebleekte katoenen zakjes) met de rijst losjes in een afgesloten glazen pot. De verhouding zaad : rijst = 1 : 6 bleek, uit proeven bij de Heritage Seed Library, effectief. Voor kleine zaden zeven (7) dagen, voor grote zaden (bijv. pronkbonen) veertien (14) dagen.
Silicagel
Je kunt ook silicagel gebruiken, maar doe dat liever niet. Het blauwe silicagel werd in 1998 door de EU verboden. Er is nu een oranje indicator-silicagel in de handel die geen zware metalen bevat; het wordt groen als er vocht wordt geabsorbeerd. Maar je moet dan toch de gezondheids- en veiligheidswaarschuwingen van de fabrikant over het gebruik worden opgevolgd. Het is ook duurder dan rijst.
Maar uit proeven bij de HSL bleek dat het bij een verhouden 1 zaad : 3 silica goede resultaten gaf, in zeven (7) dagen in afgesloten potten.
Let op: slazaad reageert niet goed op overmatig drogen, pas dus op met het gebruik van een droogmiddel.
Bewaren
Als je je zaden slechts een jaar wilt bewaren, sla ze dan op een koele, droge plek op. Maar als je ze langer wilt bewaren is een koelkast of vriezer prima. Gebruik in beide gevallen een luchtdichte verpakking. Er zijn luchtdichte (goed afsluitende) bewaardozen in de handel, of gebruik weckpotten.
Zaad weer gebruiken
Als je zaden weer wilt gebruiken, dus om te zaaien, doe dat dan niet te abrupt. Doe als volgt:
- Laat het potje en de inhoud op kamertemperatuur komen voordat je het opent.
- Laat de zaden een paar dagen ‘rusten’ bij kamertemperatuur en omgevingsvochtigheid voordat je gaat zaaien.
Hierdoor krijgen ze geen schokken te verduren en kunnen ze weer vocht opnemen. Dan kiemt het beter.
Levensduur van zaad
Het is onmogelijk te zeggen hoe lang een zaadje kan worden bewaard. Verschillende instanties geven verschillende antwoorden. Zie de tabel hierna.
Als de optimale bewaartijd verstreken is, neemt het kiempercentage af. Dat betekent niet dat er geen zaad opkomt. 50% Kiemen wordt veelal als norm gehanteerd.
Oud zaad
Als je oud zaad hebt dat je graag wilt kweken, is het nog steeds de moeite waard om het te proberen voordat je het weggooit. Sommige zaden kunnen niet goed worden bewaard; pastinaakzaden moeten bij voorkeur vers worden gebruikt. (Wij gebruiken ze een paar jaar, en dat werkt – met onze bewaaromstandigheden.)
De individuele richtlijnen bij de groenten, geven een geschatte tijd, op voorwaarde dat het zaad voldoende is gedroogd en op de juiste manier is bewaard.
Oud zaad verliest kiemkracht, maar hoe snel? In 2023 deden we een test. Peterseliezaad met datum 2011 (links) en peterseliezaad met datum 2022. (Echte peterselie, platbladige Gigante d’Italia)
Er gaan ongetwijfeld nog zaden kiemen, maar het verschil in kiemkracht is duidelijk: 2011 = 21,25%, 2022 = ca 90%.
| Heritage Seed Library | Arche Noah > 50% kiemkracht | Beetfreunde > 50% kiemkracht | |
| Aardappel | 20 | ||
| Amarant | 5 | ||
| Andijvie | 9 – 10 | 4 – 5 | |
| Artisjok | 7 | > 5 | |
| Asperge | 5 | ||
| Aubergine | 5 | 20+ | > 5 |
| Basilicum | 5 – 6 | > 5 | |
| Bieslook | 2 | 2 | |
| Bieten | 4 | 15 | 4 – 5 |
| Bleek-/groenselderij | 5 | 4 | 3 – 4 |
| Bonen (stam- en stok) | 4 | 10 | 4 – 5 |
| Bonenkruid | 3 – 4 | 3 – 4 | |
| Borage | 8 | > 5 | |
| Courgette | 5 | 6 | |
| Dille | 2 – 3 | 2 – 3 | |
| Erwten (peultjes, doperwten, kapucijners e.d.) | 5 | 14 | 4 – 5 |
| Kalebas | 6 | ||
| Kikkererwt | 15 | ||
| Knolraap | 5 | ||
| Knolselderij | 5 | 4 | 3 – 4 |
| Komkommer | 10 | 15 | > 5 |
| Kolen: broccoli, spruitjes, bloemkool, sluitkolen (witte, rode, groene, spits-), koolrabi, boerenkool | 8 | 7 | > 5 |
| Koolraap | 7 | 5 – 6 | |
| Koriander | 3 | 2 – 3 | |
| Lablab (hyacintboon) | 3 | ||
| Lathyruserwt | 10 | ||
| Linze | 11 | > 5 | |
| Lupine (witte, blauwe – eetbare) | 13 | ||
| Majoraan | 3 | 3 – 4 | |
| Melde (tuinmelde) | 4 | ||
| Meloen | 10 | 9+ | > 5 |
| Mosterd | 8 | 5 | |
| Mungbonen (taugé) | 19 | ||
| Nieuw-Zeelandse spinazie | 3 – 4 | ||
| Olijfkomkommer | 4 | ||
| Oregano | 3 – 4 | ||
| Paksoi | 5 | ||
| Pastinaak | 2 – 3 | 2 -3 | |
| Peper en paprika | 5 | 4 – 5 | 4 – 5 |
| Peterselie | 3 – 4 | 3 – 4 | |
| Pompoen | 6 | > 5 | |
| Postelein | 5+ | ||
| Prei | 3 | 2 – 3 | 2 – 3 |
| Pronkboon | 5 | 8 | |
| Radijs / Rettich | 7 | 4+ | 4 – 5 |
| Rucola | 4 | 3 – 4 | |
| Saffloer | 4 | ||
| Schorseneer | 6 | 2 – 3 | |
| Sla | 7 | 5 | 4 – 5 |
| Snijbiet | 4 | 15 | 4 – 5 |
| Sojaboon | 3 – 4 | ||
| Sorghum | 10+ | ||
| Spinazie | 3 | 3 – 4 | 3 – 4 |
| Suikermais | 3 | 12 | 3 – 4 |
| Tabak | 10 | ||
| Teunisbloem | 4 – 5 | ||
| Tijm | 3 – 4 | 3 – 4 | |
| Tomaat | 7 | 24 | > 5 |
| Tong ho – eetbare chrysant | 5 | ||
| Tuinboon | 5 | 15 | |
| Tuinkers | 8 | 5 | 4 – 5 |
| Ui | 3 | 3 | 2 – 3 |
| Veldsla | 6 | 4 – 5 | |
| Venkel | 3 – 4 | 2 – 3 | |
| Waterkers | 6 | ||
| Witlof | 8 | ||
| Wortels (peen) | 2 | 6 | 3 – 4 |
| Zuring | 4 |
De Duitse website Beetfreunde lijkt uit te gaan van de ‘gewone moestuinier’. Ze schrijven: donker, droog en niet warmer dan 25° C bewaren. Onze eigen ervaring komt meer met Arche Noah overeen. Wat de Heritage Seed Library als norm heeft, hebben we niet kunnen achterhalen. Maar het lijkt aan de (erg) veilige kant.
Bronnen
IPGRI Handbooks for Genebanks; Handbuch Samengärtnerei van Andrea Heistinger; Seed to Seed van Suzanne Ashworth; Seed processing and storage. Principles and practices of seed harvesting, processing and
storage: an organic seed production manual for seed growers in the Mid-Atlantic and Southern U.S. Version 1.3. van Jeffrey H. McCormack, December 28, 2004;
