De Melkvee Revolutie

De Melkvee Revolutie beschrijft het proces van zeven melkveehouders op het eiland Schiermonnikoog die het anders moeten en willen gaan doen. Natuurinclusiever, lokaler, samen. Het boek leest vlot en maakt inzichtelijk hoe complex en tijdrovend zo’n verandering is. Zelfs in een relatief beperkte setting, op een eiland. Maar toch is er ook een optimistische boodschap: het is misschien niet makkelijk, maar het kan dus wel.

Om te beginnen is De Melkvee Revolutie een mooi boek. Aantrekkelijk, fris en leesbaar, met aansprekende foto’s. Veel boek voor je geld; de prijs kon wellicht mede laag gehouden worden doordat het Louis Bolk instituut een bijdrage leverde aan de totstandkoming.
En verder is het ook gewoon een goed boek. Het beschrijft grotendeels chronologisch het proces dat de zeven melkveehouders op ‘Schier’ sinds 2015 hebben doorlopen. Een van de auteurs, professor Jan Willem Erisman (nu hoogleraar Milieu en Duurzaamheid in Leiden, toen directeur van het Louis Bolk Instituut), was intensief bij grote delen van dit proces betrokken. Samen met medeauteur journalist Koen van Wijk is gekozen voor vrij gedetailleerde weergave. En dat is waardevol – daardoor wordt namelijk extra duidelijk hoe intensief, langdurig en complex zo’n traject is. En hoe belangrijk soms ‘kleine’ dingen kunnen zijn, die veel gedoe opleveren of het vertrouwen van een van de partijen schaden. Je doet het niet zomaar even.
Vooral ook leerzaam: Om blijvende verandering te creëren moet de factor Mens altijd een hoofdrol blijven spelen. Met een puur technocratische benadering kom je er niet.

Een aanrader van de eerste orde! Zeker voor een ieder die zelf betrokken is bij veranderingsprocessen, maar ook voor hen die gewoon meer willen weten en een goed boek over de materie willen lezen.

Landbouwtransitie op eilandniveau

Deze kop is ook de titel van het inleidende hoofdstuk van De Melkvee Revolutie. En ja, eigenlijk voltrekt zich in dit boek een landbouwtransitie op kleine, beperkte schaal. Het is letterlijk op een eiland en mede daardoor is het juist zo interessant. Als je het boek leest ontrolt zich een soort levensechte proef voor je ogen . Daarmee wil ik overigens de actoren in het boek – en vooral de boeren – niet tekort doen. Het was – en is! – voor hen natuurlijk uitermate serieus en zeker geen proef of test.
In veel opzichten kan het gebeuren op Schiermonnikoog tot voorbeeld dienen van anderen elders in Nederland.

Stikstof
De melkveehouders op Schiermonnikoog kwamen vanaf 2015 in de verdrukking. Het eiland is in z’n geheel een Nationaal Park en mede daardoor ging de stikstofproblematiek daar eerder knellen dan in andere delen van Nederland. Kwetsbare natuur moet worden beschermd en het is door jarenlange metingen en waarnemingen duidelijk dat de vrij intensieve manier van boeren schade veroorzaakt aan de natuur. Dus de boeren hadden weinig keus.

In eerste instantie krijgt een bedrijf te horen dat het weg moet, maar de andere zes voelen op hun klompen aan dat dat slechts het begin zou zijn. Ze kiezen ervoor om niet een van hen te offeren en dan verder af te wachten welk bedrijf het volgende slachtoffer wordt, maar om gezamenlijk op te trekken, en het allemaal samen anders te gaan doen. Natuurvriendelijker, duurzamer, minder intensief. Op een manier dus, die wel binnen het Nationaal Park past. Niet de makkelijkste weg. Maar een wijs man zei me ooit: ‘Waar je weerstand voelt, ben je waarschijnlijk op de goede weg’.

“Schiermonnikoog is Nederland in het klein als het om de landbouw gaat”

En de Oscar gaat naar…

Nergens wordt De Melkvee Revolutie saai, het leest bijna als een soap of een filmscenario. Schokkend hoe dubieus de rol van FrieslandCampina en de Rabobank is – pijnlijk duidelijk wordt dat transitie niet in hun belang is. Het handhaven van de status quo is dat wel.

“Een tankwagen van Friesland-Campina haalt de melk op, die vervolgens naar een fabriek wordt gebracht. Het is onduidelijk welke fabriek. Het is ook niet duidelijk wat er van de melk gemaakt wordt: babyvoeding voor de Chinese markt? Goudse kaas voor ons omringende landen of verder weg? Of misschien gewoon toch melk die verkocht wordt in de supermarkt op het eiland?”

Van Schier
Op Schiermonnikoog was tot 1973 een zuivelfabriekje, maar sindsdien wordt alle melk naar de vaste wal getransporteerd en daar ergens verwerkt. En dat is nu nog steeds zo. Na veel getouwtrek kregen de boeren van FrieslandCampina de ruimte om maximaal 30% van hun melk zelf te verzuivelen. De overige melk gaat dus nog steeds naar onbekende wereldmarkten. En van de 30% zelf verzuivelde melk wordt vooralsnog kaas gemaakt in kleine kaasfabriekjes elders in Nederland – in afwachting van een eigen zuivelmakerij die er hopelijk snel op het eiland gaat komen.

Maar het werkelijk dramatische – Oscar-waardige – gedrag komt van de Rabobank. Die heeft zitting in de stuurgroep voor de transitie, maar blijkt zonder dat de boeren het weten vijf van de zeven melkveehouders in ‘bijzonder beheer‘ te hebben geplaatst. Oftewel, de bank heeft geen vertrouwen in het project en ziet geen toekomst voor de melkveehouders. ‘Bijzonder beheer’ is een mooi bancair eufemisme voor ‘alle hens aan dek, we moeten zorgen dat deze boer de lening wel zoals afgesproken terugbetaalt aan de bank’.
“De lokale vertegenwoordiger van de bank gelooft niet in het project”, schrijven Erisman en Van Wijk. En ook via het hoofdkantoor van de Rabobank in Utrecht, waar toch zoveel mooie taal wordt gebezigd over een meer duurzame agrarische sector, lukt het ze niet om iemand te mobiliseren. Zo gaat het wel vaker helaas.

Wat is transitie toch moeilijk

Er is uiteraard nog veel meer te vertellen over dit boek. En je kunt er veel uit opsteken, vooral als je op een of andere manier zelf betrokken bent bij transitieprocessen rondom voedsel, landbouw, milieu en natuur. Een cruciale noem ik nog: Het begint bij de boeren.
De schrijvers vatten in hun laatste hoofdstuk een aantal wijze lessen samen, in duidelijke taal.
“Wat is transitie toch moeilijk”, verzuchten ze. En ja, dat is zo, en dat maakt dit boek heel duidelijk. Overigens mag dat geen reden zijn om er niet voor te gaan.