De Veluwe

Bij Blauwdruk verscheen onlangs het prachtige, indrukwekkende boek over De Veluwe. De geschiedenis van dit unieke landschap van ooit tot nu, vlot beschreven en met veel afbeeldingen. Een parel, voor iedereen die op of rond de Veluwe woont of daar regelmatig verblijft.

Landschapsbiografie van Neerlands grootste natuurgebied

In de betere boekhandel Hijman Ongerijmd in Arnhem, met een naam hoog te houden als het gaat om boeken over natuur en landschap, vond ik het afgelopen weekeind terug op de tafel ‘Aanraders’. Natuurlijk kan ik het alleen maar met hen eens zijn. Als je begaan bent met natuur, met de Veluwe, dan moet je dit boek hebben.

‘Landschapsbiografie van Nederlands grootste natuurgebied,’ zo luidt de ondertitel. Wat is een landschapsbiografie, vraag je je dan misschien af? De achterflap zegt: “… het complete verhaal van het Veluwse landschap, [….] Het is een rijk geïllustreerde reis door de tijd.” En er staat nog veel meer. Een hele mond vol. Hoe dan ook, mijn eerste gedachte was vooral: Wat een mooi boek!
Mooi uitgegeven en met prachtig fotowerk en kaartmateriaal. Wij lazen recent van dezelfde uitgever (het kleine Blauwdruk uit Wageningen) ook al zo’n liefdevol gemaakt boek, over de landschappen rond Wageningen. Maar dit Veluwe-boek, dat niet alleen over natuur gaat maar alle facetten de revue laat passeren, is voor een veel breder publiek bedoeld en zal dat hopelijk ook krijgen.
Voor 34,50 euro’s krijg je een heleboel boek voor je geld!

De schrijvers, Jan Neefjes en Hans Bleumink, hebben het boek in vier grote delen ingedeeld. Het eerste deel gaat over het ontstaan van de Veluwe tot en met de prehistorie en de eerste bewoners. Het tweede deel omvat de middeleeuwen. Het derde deel de latere tijd, met onder andere veel aandacht voor de opkomende steden en de landgoederen. En het vierde deel, tenslotte, gaat over de Veluwe nu – inclusief de moderne geschiedenis. Daarin komen bijvoorbeeld ook de tweede wereldoorlog en de opkomst van het toerisme voorbij.
Het moge duidelijk zijn dat dit boek dus nadrukkelijk niet alleen over de natuur van de Veluwe gaat maar over het totaalpakket, het landschap in al haar facetten, inclusief de mens.

Deel 1 – Het ontstaan van de Veluwe

Het eerste hoofdstuk gaat natuurlijk over stuwwallen, want de Veluwe is in de eerste plaats een stuwwal; opgeduwd zand en grint door landijs-tongen lang geleden. Maar omdat dit boek zich niet beperkt tot alleen de Veluwe, maar ook de randen meeneemt, is er ook aandacht voor de rivieren en het veen. En voor de scherpe overgangen die er soms zijn, zoals aan de zuidelijke Veluwezoom, in de omgeving van Wageningen en Arnhem, waar een nogal steile rand is ontstaan.
Het meest tot de verbeelding spreken echter de teksten over de prehistorische bewoning van het gebied. De schrijvers noemen de Veluwe de ‘randstad van de prehistorie’. Een mooie vondst. Omdat de Veluwe ook toen al hoog en droog gebied was dat tegen een verder vooral lastig begaanbaar moeras lag, zit er zeker een kern van waarheid in.

Dun bevolkt
En omdat de Veluwe later zo dunbevolkt is geraakt zijn er juist relatief veel restanten van prehistorische bevolking terug te vinden. Oftewel – misschien woonden er in de prehistorie in de omgeving van wat nu Amsterdam is ook wel heel veel mensen, maar de restanten daarvan zijn allang verdwenen onder eeuwenlange activiteiten en bebouwing. Hoe het ook zij, dit boek geeft een up-to-date en zeer leesbaar overzicht van de meest recente inzichten, onder andere met fascinerende kaartjes van de ligging van grafheuvels en uitkomsten van citizen science projecten.

Deel 2 – De middeleeuwse cultuurlandschappen

Even een fikse sprong: we zijn bij het einde van de Romeinse tijd aangekomen. Tot dat moment waren grote delen van de Veluwe in gebruik als landbouwgebied en soms ook al vrij kaal door overexploitatie. Maar in de daarop volgende paar honderd jaar kromp de bevolking – de Veluwe verwilderde en werd weer bos. Vanaf ongeveer het jaar 700 groeide het aantal mensen weer en ontstond in het Frankische Rijk en later in Gelre een stelsel van grootgrondbezitters en horige boeren, die in ruil voor het wonen en boeren op de grond, een deel van hun oogst moesten afdragen.

Uitgeputte grond
Er waren innovaties in de landbouw: om de groeiende bevolking van voldoende voedsel te voorzien moest dat ook wel. Natuurlijk werd er uitgebreid naar nieuwe gebieden, maar de akkers werden ook steeds intensiever bemest, waarbij grote gebieden – ‘woeste gronden’ – als leverancier van mineralen ten dienste stonden aan de veel kleinere oppervlakte aan akkers. Die verhouding was op de arme zandgronden van de Veluwe soms wel 1:20. Oftewel, om 1 hectare akkerland adequaat te kunnen bemesten (met dierlijke mest en plaggen), was 20 hectare ander land nodig waar het vee kon grazen, en veen of heide werd afgeplagd. En ondanks die lage verhouding raakte het gebied toch uitgeput en ontstonden er heide en zandverstuivingen.

Deel 3 – Wonen en werken in het Veluwse landschap

Eigenlijk valt dit derde deel van het boek uiteen in twee grote delen.
Als eerste de ontwikkeling van de steden, met focus op de zes historische steden op de randen van de Veluwe (Arnhem, Wageningen, Nijkerk, Harderwijk, Elburg en Hattem). Maar ook met aandacht voor nieuwe steden zoals Apeldoorn en Ede.

De tweede grote brok gaat over landgoederen, kastelen en buitenplaatsen. En over proto-industrie op de Veluwe, veelal in het buitengebied van landgoederen of steden, zoals watermolens en ijzerwinning. Die watermolens blijven intrigerend; er zijn er nog enkele van bewaard gebleven en in gebruik (zoals de Witte Watermolen in Park Sonsbeek in Arnhem). Een kaartje van alle (voormalige) watermolens rond het Veluwe massief ontbreekt helaas. Bestaat zoiets eigenlijk? Goed om te bedenken dat langs die nu meestal idyllische beken, waarin het water zachtkens door het lover stroomt, een paar honderd jaar geleden zonder uitzondering meerdere molens stampten en ratelden. Niet alleen om graan te malen, maar ook om wol te vilten, olie te persen en papier te produceren. Er waren in 1740 rond de Veluwe alleen al 150 tot 160 papiermolens! Deze historie verklaart ook waarom er rond de Veluwe op nu schijnbaar wonderlijke plaatsen grote papierfabrieken staan, zoals de Smurfit Kappa Parenco in Renkum. Historisch zo gegroeid, maar nu niet meer logisch.

Deel 4 – De jonge Veluwe

De grote veranderingen op de Veluwe, vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw, hielden verband met het privatiseren van grote hoeveelheden tot dan toe gemeenschappelijke grond, het beschikbaar komen van goedkope kunstmest en de opkomst van grootschalige productiebossen. Die tijd was in heel Nederland – correctie: in de hele wereld – een tijd van grote verandering. De aloude structuur van gemeenschappelijk beheerde gronden – op de Veluwe vooral bos en heide – met hun belangrijke functie in de kringloop van het landbouwsysteem, verdween. De randen van de Veluwe werden drukker en drukker, met bewoning, landbouw en industrie, maar de Veluwe zelf bleef relatief leeg en dunbevolkt.

Tenslotte

En nu is daar dan de Veluwe als een van de belangrijkste natuurparels van Nederland, een zeldzame plek waar je nog het gevoel kunt krijgen van grootsheid en leegte om je heen. Maar ook dat staat onder druk door toenemend toerisme – filerijden op de Posbank, wie heeft er geen ervaring mee? Logisch, dat deze prachtige gebieden met al hun gelaagde geschiedenis veel mensen trekken. Om te wonen, maar ook om te recreëren. Ik kan daar alleen maar positief over denken, want lekker buiten genieten van de natuur is voor iedereen goed. Maar dat we het, meer dan tot nu toe, in banen zullen moeten gaan leiden, lijkt me ook logisch.

Tranen in de ogen
Dit boek eindigt met een epiloog. Een krachtige tekst, maar vooral ook een foto waarvan de tranen me bijkans in de ogen sprongen. Het gaat over mensen in deze tijd, in relatie tot het landschap om hen heen. En over hoop, over verandering, over verbinding, over verrassen, over anders kijken, over het loslaten van vooroordelen. Ik ga deze foto hier niet reproduceren, maar geloof me, een goed beeld zegt soms meer dan duizend woorden. Koop dit boek, al was het alleen maar voor die ene foto aan het einde. Dan krijgt u er een bak interessante informatie en vele andere prachtige foto’s en illustraties gratis bij.

Alle afbeeldingen komen uit het boek, tenzij anders vermeld.