Geld en Duurzaamheid

Van een falend geldsysteem naar een monetair ecosysteem

Het financiële systeem dat we kennen deugt niet. Willen we duurzaam verder gaan, dan moet het anders. Weinig boeken hebben mijn ogen zo geopend als dit. Je gaat heel anders tegen geld aankijken.

Het boek is geschreven als een rapport van de Club van Rome, door Bernard Lietaer en de zijnen. Lietaer is geen groene linkse rakker. Hij was werkzaam bij de Centrale Bank van België en is thans hoogleraar aan Berkely University en de Universiteit van Financiën in Moskou. Dus op dat vlak kan, wat er in dit boek staat, niet zomaar als onzin worden afgeserveerd. Het moet bloedserieus worden genomen. Maar of “men” dat doet….

Het oogt als een gortdroog boek en als je het snel doorbladert denk je: “Oefff, taaie kost”. Maar eens je het gaat lezen vallen de schellen van de ogen en wil je meer en meer en meer lezen. Dan wil je de ook meteen de ultieme oplossing weten. Zo verging het mij.

Dus als het weer eens in het nieuws over de cijfers van economische groei gaat, inflatie, werkeloosheid, de waardering door Standard & Poor’s van Griekenland, Spanje en of Nederland wel zijn triple-A houdt, en als in dat geval bij u wel eens in uw achterhoofd het gevoel bekruipt van ‘hier klopt iets niet’ maar u krijgt er geen grip op: Koop dit boek en leest!

Het boek had vijftig jaar geleden moeten zijn verschenen, hoewel de crises waarover wordt geschreven er toen nog niet waren. Toen leefden we een een na-oorlogse booming tijd.

De mensheid – en vooral de Westerse beschaving – ligt op een onhoudbare koers. Klimaatverandering en het uitsterven van diersoorten, een vergrijzende bevolking, hoge werkloosheid en niet-duurzame energieverbruik zijn allemaal kwesties die dringend aandacht vragen. [….] Regeringen en bedrijven hebben van oudsher monetaire prikkels gebruikt als het primaire motivatie-instrument om niet-spontane gedragspatronen op te wekken. Alleen zit ons monetaire systeem nu zelf ernstig in de knoei.”

Om over na te denken

Het hele boek is om over na te denken. Als ik vier maanden geleden iets over de economie of het financiële systeem zei, reageerden mensen over het algemeen van… uh…nou ja, neutraal – ze dachten misschien: Wat kletst die man toch, hij heeft er geen verstand van, hij is geen econoom. Maar met dit boek heb ik een back-up. Mensen die mij beter kennen, weten dat ik al jaren twee (inmiddels drie) stokpaardjes berijd:

1. Waarom moet er economische groei zijn? Is nul niet genoeg?  En:
2. Aandeelhouders zijn verplicht minstens drie jaar aandeelhouder van de onderneming te blijven. Want een aandeelhouder is een beetje eigenaar van het bedrijf. (Wie de NTR serie over De Gouden Eeuw volgt beseft dat aandelen een Nederlandse vinding zijn als ook de beurs.) Een aandeelhouder hoort dus niet te speculeren op de opkomst of ondergang van “zijn” bedrijf. Het zgn ‘short gaan’ is eigenlijk misdadig.
3. Geld is een ruilmiddel om de handel te bevorderen. Inmiddels is het zelf handelswaar geworden.
   

En dan ter illustratie nog dit:

1. In NRC Handelsblad staat op 28 december 2012 (sectie Economie, pag 28) het bericht dat HSBC, een van de grotere banken, aan het WNF doneert, maar ook belegt in de winning van teerzandolie in Canada. Een van de meest vervuilende praktijken ter wereld.
2. De rentetarieven die Griekenland en Spanje moeten betalen, zijn het gevolg van speculatie. De op- of afwaardering door bureau’s als Moody’s, Fitch of Standard & Poor’s. Daar reageren beleggers op. (En Warren Buffet, een van de grootste investeerders, is aandeelhouder van Moody’s. Hoe krom kan het zijn.)

Het boek is gelardeerd met beeldspraken, citaten en vele noten en verwijzingen. Diverse grootheden die ik allemaal niet ken, hebben een voorwoord geschreven. Een citaat van emeritus professor Dennis Meadows:
“Ik begrijp nu, zoals duidelijk bewezen wordt in deze tekst, dat het heersende financiële systeem op vijf manieren niet verenigbaar is met duurzaamheid:

In 2010 bereikte het volume van valutatransacties 4.000 miljard dollar per dag. Één enkele dag import en export van alle goederen en diensten ter wereld, bedraagt slechts 2% hiervan. Dus 98% van de valutatransacties zijn puur speculatief.

Tijdens het lezen van het boek heb ik veel en letterlijk kanttekeningen geplaatst en notities gemaakt. Misschien is het goed enkele van deze gewoon op te sommen:

Fiat valuta/fiduciair geld

Wij leerden nog dat het geld dat werd uitgegeven een tegenwaarde in goud moest hebben. Dat principe was in 1971 volledig over boord gezet en kennen we fiat valuta; fiduciair geld waarvan de tegenwaarde is gebaseerd op vertrouwen (fiducie) – dus vertrouwen in de economie.

Volgens Lietaer leidt het heffen van belasting in die gekozen munt, tot de waarde van die munt. Daar zit wat in, denk ik, als niet-econoom. U voelt het al aan uw water: als de waarde van een munt (dollar, euro, yen enzovoorts) is gebaseerd op vertrouwen en dat dat vertrouwen wordt “gedekt” door het feit dat de overheid belasting heft in die munteenheid…. Tja, dan is heel wat narigheid en (dus) speculatie te verklaren. Daarom vluchten beleggers in slechtere tijden naar goud – de oude referentie.

Het feit dat we nu fiat valuta kennen is de oorzaak van veel narigheid – en natuurlijk veel halleluja in tijden van voorspoed.

Waarom per se één munteenheid?

Ja, waarom willen we eigenlijk één munt? En dan nog over heel Europa? We lijden aan een collectieve blinde vlek, zoals Litaer zegt. “Nochtans hebben verschillende interessante samenlevingen, zoals het dynastieke Egypte en het Europa van de centrale Middeleeuwen meerdere parallelle valuta aangemoedigd. Deze benadering leidde toen tot een grotere economische stabiliteit [….] waarin mensen vanzelf meer geneigd zijn op langere termijn te denken dan wij nu doen.”

Op pagina 69 staat: “Waarom delen bijna alle economische paradigma’s de hypothese dat de enige manier om een nationale economie te besturen via een monopolie van een enkel type munt verloopt.” Ja. Denk daar maar eens over na. Raar hè? Over tunnelvisie gesproken. Lietaer c.s. denken out of the box.

Maakt privatisering kredietwaardiger?

Overheden van landen in nood worden gedwongen te privatiseren. Sarkozy verkocht voor vijf miljard alle tolwegen in Frankrijk. Griekenland moet voor vijftig miljard privatiseren.
“Maar wat gebeurt er daarna? Waarom zouden overheden kredietwaardiger worden zodra ze huur moeten betalen voor hun kantoren en tol om hun werknemers naar het werk te laten rijden over wegen die ooit eigendom waren van de overheid?”

Geen neutraal ruilmiddel

“Conventioneel geld is helemaal geen gedragsmatig neutraal en passief ruilmiddel, zoals algemeen wordt aangenomen. Het geeft juist heel basaal vorm aan allerlei vormen van onduurzaam gedrag.” Het is bekend dat winst of verlies van internationaal opererende bedrijven sterk wordt beïnvloed door de wisselkoersen. Het bedrijf kan uitstekend hebben gedraaid en toch daardoor verlies maken. Waardoor de aandelenkoers daalt, waardoor vulture capitalists erop duiken, waardoor……

Efficiëntie versus veerkracht

Er zijn de afgelopen decennia honderden kleinere en grotere crises geweest. Niet dat u alles heeft gemerkt. Hoewel? Herinnert u zich de Internetbubbel en de plof van World Online, het gedoe met Icesave en natuurlijk een minicrisis: DSB? De bankencrisis van 2008 is de ergste tot nu toe. ‘De neiging om elke systematische crisis als een apart geval te bekijken, verdoezelt de gemeenschappelijke aandrijvers achter deze crises.’

Hoofdstuk 3 handelt over de instabiliteit van het monetaire systeem en het bankwezen. Greed is good, hoor ik Gordon Gekko zeggen in de film Wall Street. Lietaer spreekt van een ‘wereldwijd casino’.
De afbeelding hiernaast toont de groei in valutatransacties (grijs) tussen 1980 en 2010. Dat dunne laagje zwart, onderaan, is wat er werkelijk aan goederen werd verhandeld – de echte economie. De dip is de invoering van de euro. Toen verdwenen er wat valuta van de financiële markt.
“Één dag valutaspeculatie vertegenwoordigt meer dan de jaarlijks verhandelde economische productie van Duitsland of China.” Waarvan akte. 

Overheden lenen bij het financiële systeem om datzelfde financiële systeem te redden.

Bij (5) aan het begin van deze recensie wordt de invloed van de credit rating bureaus genoemd. Op pag 89 spreekt Lietaer van “De ironie is dat, zodra de overheden grote bedragen van het financiële stelsel lenen om dit systeem zelf van het faillissement te redden, het financiële systeem tot de conclusie komt dat de overheid nu te veel schulden heeft en ‘gedisciplineerd’ moet worden.”

In hoofdstuk 4 – de fysica van complex flow networks – vergelijkt Lietaer het huidige financiële stelsel met het met ons elektriciteitsnet.

De afweging is altijd veerkracht versus efficiëntie. Door privatisering is door de elektriciteitsbedrijven de economische efficiëntie geoptimaliseerd. En omdat de elektriciteitsnetten de maximale efficiëntie benaderen zijn er juist in de technologisch meest geavanceerde landen (VS, Duitsland) veel grote gevallen van stroomuitval. De economische optimalisatie deed veerkracht verliezen. Er terwijl we dit lezen, is er rond 6 en 8 januari 2013 tot twee maal toe stroomuitval in Enschede. Terwijl we dit schrijven vallen weer treinverbindingen uit. Het Nederlandse spoorwegnet is een van de drukst bezette ter wereld.

Aan de veerkracht van het financiële stelsel wordt nu wat gedaan door van de banken te eisen dat ze grotere reserves aanhouden. Maar ja… dat is symptoombestrijding.

Groei omwille van de groei is de ideologie van een kankercel.

“Maar al te vaak wordt [economische] groei verward met vooruitgang. Groei is de kwantitatieve toename in omvang of doorvoer van het een of ander. Vooruitgang is daarentegen het idee dat de wereld steeds beter kan worden.” (De uitspraak in de streamer is van Edward Abbey.)
Wat Lietaer wil zeggen is dat door de samengestelde interest – rente op niet betaalde rente van schulden – de dwang voor groei exponentiële vormen aanneemt. The sky is the limit – maar niet heus. Dus ergens moet het financiële systeem uit elkaar knallen.

En dan denk ik: Dat economische groei niet tot vooruitgang leidt, is duidelijk. Was het in de jaren zestig van de vorige eeuw nog vaak voldoende om één inkomen te hebben om rond te komen, nu moeten vaak beide partners werken – dat willen we zo graag, toch? En we noemen het emancipatie. Maar we zijn niet dubbel zo rijk geworden in ons bestaan. Sterker nog: druk, druk, druk. (Lees: Met zn allen de fuik in, column van Johan Schaberg, NRC Handelsblad, 11-11-2006)

Genoeg erover – nu naar de oplossingen

Eerlijk gezegd is deze recensie al veel te lang. Ik ben enthousiast over het boek en straks vertel ik te veel. Dan koopt u het niet meer. Dat is niet goed voor uitgever en auteurs, die nog helemaal in het oude huidige financiële systeem gevangen zitten. 

Natuurlijk draagt Lietaer oplossingsrichtingen aan. Een aantal bestaat zelfs al in de praktijk, een aantal andere suggesties kan zo worden toegepast. Zowel in de private sector, als door de overheid aangezwengeld. 

Voor de vijf grote probleemgebieden, zoals samengevat in het citaat van Meadows (bovenaan deze recensie) worden in hoofdstuk 10 met eerder in hoofdstuk 8 en 9 besproken privé en overheidsalternatieven verbonden. Hoofdstuk 10 heet dan ook toepasselijk “Alle touwtjes aan elkaar knopen.”

Welk alternatief systeem er ook moge komen in de toekomst – want duidelijk is dat dìt niet zo kan doorgaan -, de allergrootste winst van dit boek is dat het out of the box laat denken en inzicht in het financiële systeem verschaft en (dus) verklaart waarom het zo vaak tot dips en depressies leidt.