De onvolprezen Belgische professor en auteur Marcel De Cleene goot zijn encyclopedische kennis wederom in een boek, ditmaal met meer tekst en minder prachtige platen (vergeleken met bijvoorbeeld dit). Maar daarom niet minder interessant. Het boek gaat over volksgebruiken in het algemeen, maar met veel aandacht voor planten en natuur, vandaar dat wij er een korte recensie aan wijden.
De kern van ‘Heidens!’ is de jaarkrans; een jaaroverzicht van feestdagen en hun wortels in de tijd. Dit thema is hoofdstuk 8 van het boek – maar dit hoofdstuk bestrijkt alleen al ruim 150 pagina’s, terwijl de hoofdstukken 1 tot en met 7 bij elkaar krap 90 zijn. Gelukkig is dat jaaroverzicht fascinerende materie! Bij elke (voormalige) feestdag – uit de, laten we zeggen, vlaams-christelijke traditie – legt de schrijver uit hoe die gevierd werd en wordt, en waarom. Dan wordt snel duidelijk hoe handig in het christelijke geloof allerlei soms oeroude gewoontes en religieuze handelingen zijn geïntegreerd. Soms per ongeluk, maar heel vaak, in de vroegchristelijke tijd, ook opzettelijk. Met als doel mensen makkelijker over te halen naar dat (toen) nieuwe geloof over te stappen.
Het boek kent vrij veel aandacht voor planten, natuurgeneeskunst en andere ‘natuurlijke’ aspecten. Dat maakt het boek ook interessant voor mensen die in die hoek actief zijn of interesse hebben voor bijvoorbeeld historische botanie, volksgeneeskunst of herborisme. De koppeling met de jaarkalender, de uitleg over de historische wortels van gebruiken en de inzichten over de geografische spreiding van bepaalde gebruiken, maken dit boek bijzonder.
| Titel | Heidens! Volksgebruiken vandaag met sporen van voorchristelijke tradities |
| Van | Marcel De Cleene |
| Uitgever | Sterck & De Vreese |
| ISBN | 978 94 6471 115 8 |
| Verschenen | 22 februari 2024 |
| Prijs | € 29,90 |
| Verkrijgbaar bij | Ga bij voorkeur naar de echte boekhandel van steen en cement. Als je toch online wil kopen, neem dan deze webwinkel. Dat is een echte. |
Sint Jan
Je kunt Heidens! van kaft tot kaft lezen, maar zeker de jaarkalender is toch vooral een naslagwerk. Wij bekeken natuurlijk eerst goed de maar liefst acht pagina’s over Sint Jan – 24 juni, voorheen de dag van ons eigen tuinfeestje. Het is een viering die diepe wortels heeft in de midzomerviering op 21 juni, en overal in Europa op één of andere manier werd gevierd. Vuren werden aangestoken, speciale planten geplukt en ingezegend door priesters, waardoor ze een extra bijzondere kracht zouden ontwikkelen. Grappig is dat dit op veel plaatsen gedaan werd, maar omdat, laten we zeggen, in de bergen van Oostenrijk rond 25 juni andere planten in bloei staan dan in Vlaanderen, de typische samenstelling van de ‘Sint-Janskruiden’ varieert. Echter: Sint-Janskruid (Hypericum perforatum) hoort er altijd bij.
Placebo-effect
Interessant: bij allerlei feestdagen, door het jaar heen maar vooral in het voorjaar en zomer, werden vroeger planten en kruiden door een priester gewijd en werd er bijzondere werking aan toegeschreven (ook al vóór er christelijke priesters waren). Meibomen, meitakken, palmpaastakken, kruidwissen bij Mariatenhemelopneming, Sint-Janskruiden… enzovoorts. Die planten en kruiden werden waarschijnlijk al honderden, zo niet duizenden jaren als heilzaam ingezet, maar kregen op deze manier een extra magische of heilige betekenis. Een soort placebo-effect, misschien?
Sint Maarten
Ook een mooi weetje: vele feesten zijn verschoven of zelfs verdubbeld toen in 1582 de Gregoriaanse kalenderhervorming werd doorgevoerd. De kalender schoof toen 11 dagen op. Een mooi voorbeeld is Sint Maarten, op 11 november, dat waarschijnlijk zijn wortels heeft in de viering van het Keltische Samhain rond 1 november. Maar rond 1 november vieren we ook nog Allerzielen en Allerheiligen. En Halloween, natuurlijk. De lampions en de vuren van Sint Maarten zijn rechtstreeks verbonden aan Samhain/Halloween/Allerzielen.
Sint Maarten is, net als Sint Jan trouwens, een belangrijke datum in de praktische, agrarische kalender. In Frankrijk en zuidelijk Duitsland vierde men op Sint Maarten bijvoorbeeld het einde van de wijnoogst – de eerste wijn werd dan ingezegend door de priester. En op Sint Maarten werd uiteraard geslacht (veel Duitsers eten nog altijd gans op 11 november). Men kon het jongvee meestal toch niet voldoende voeren om het door de winter te halen, dus dan maar slachten aan de vooravond daarvan. Een feest met vlees en wijn was het gevolg. En dan startte daarna heel slim de vastenperiode van de Advent (tot kerst).
Dit soort koppelingen met de van oudsher agrarische/natuur kalender ontbreken overigens grotendeels Heidens! Dat is jammer. Maar misschien zou het boek daarvan een beetje te groot en teveel geworden zijn. Het is nu al soms wat onoverzichtelijk door de vele informatie die erin is samengebald. Dat geldt overigens vooral voor de eerste zeven hoofdstukken; de jaarkalender is natuurlijk door zijn opzet van zichzelf redelijk overzichtelijk. Leuk is dan weer wel dat Marcel De Cleene bewuste een brug slaat naar de huidige tijd en wat er nú nog terug te vinden is van al deze tradities en feesten.
Heb je de ambitie om een historische roman te schrijven? Of ben je liefhebber van het historische gebruik van planten of kruiden? Dan is Heidens! een boek voor jou.
