Venkel

Kijk hier voor de recepten met venkel.

Het is een knol die geen knol is: het is samengegroeid verdikt bladstengel. Eigenlijk dus meer een bol (vgl. de rokken van een ui).

Voor de moestuin en keuken onderscheiden we twee venkel varianten:

1. Foeniculum vulgare var. azoricum (ook wel Florence venkel genoemd, voor de knol)
2. Foeniculum vulgare var. dulce (voor venkelzaad)

In principe is het een meerjarige plant, die tot ca. 1½ meter hoog wordt. Maar ja, zeker de knolvenkel haalt niet eens zijn eerste verjaardag omdat die juist geoogst wordt voor de knol – uh, bol.

Historie

Venkel komt uit Azië en is via handelsroutes al heel lang geleden in Europa terecht gekomen. In Zuid-Europa kan venkel als inheems worden beschouwd. Sommige bronnen beschouwen Zuid-Europa als de oorspong van de venkel.

De naam venkel is direct afgeleid van het Latijn foeniculum c.q. feniculum. Dat betekent zoveel als ‘beetje hooi’. In het Oud-Grieks luidde de naam marathon. De plaats Marathon, waar de hardloopwedstrijd marathon op haar beurt weer naar is vernoemd, betekent oorspronkelijk ‘plaats van venkel’. En bij die plaats, in dat venkelveld, versloegen de Grieken de Perzen (490 v Chr). Sommige bronnen zeggen dat hier slechts een veld was en dat de plaats Marathon na de veldslag is ontstaan.

In de Griekse mythologie komt de venkel veelvuldig voor. We geven één voorbeeld: Omdat Prometheus de zijde van de mensen kiest, wordt oppergod Zeus boos en onthoudt de mensen van vuur. Maar Prometheus steelt het vuur bij Zeus en gebruikt daarvoor een venkelstengel – zie schilderij van Christian Griepenkerl. (Niet dat Zeus het daarbij laat zitten, hij neemt op zijn beurt weer wraak. Maar we houden het bij de venkel.)
De oude Grieken gebruikten gedroogde venkelstengels, ingepakt in bast, namelijk als een soort toorts om vuur te verplaatsen.
De Romeinen gebruikten venkel (ook) als stimulerend middel. Galdiatoren namen het in en als ze gewonnen hadden kregen ze een kroon van venkel. Plinius de Oudere (23-79 n Chr.) vond het een dermate heilzaam kruid, dat hij het in een twintigtal geneeskrachtige recepten gebruikt. En Apicus (42 v Chr – 37 n Chr) gebruikt het in veel recepten in zijn kookboek (De re coquinaria).
In de Middeleeuwen trekt de venkel met hulp van Benedictijner monniken over de Alpen. Allereerst in Zwitserland, waar men de teelt van venkel serieus oppakt. Veel venkelrassen kennen derhalve een Zwitserse herkomst.

Vastentijd
Kauwen op venkelzaad onderdrukt het hongergevoel. Aardig detail hierbij is dat in de administratie van koning Edward I van Engeland, werd teruggevonden dat er in 1281 8½ kilo venkelzaad werd ingekocht. Vooral handig tijdens de vastentijd. Streng gelovigen in de VS binden wat venkelzaad in hun zakdoek en sabbelen erop tijdens de lange kerkdiensten.

Demonen verdrijven
Venkelzaad en zaad van andere schermbloemigen worden in de Middeleeuwen ingezet tegen kwade geesten. Venkelzaad in sloten, takjes venkel boven de deur en tezamen met Sintjanskruid beschermt het tegen hekserij en andere slechte manieren. Tijl Uilenspiegel zou als geboortegeschenk venkel hebben gekregen, om de duivel buiten de deur te houden.

Geneeskrachtig
Al heel lang en tot op de dag van vandaag worden de zaden gebruikt voor allerlei geneesmiddelen en bovendien in thee verwerkt. Geperste zaden leveren venkelolie. De Romeinen gebruikten venkelzaad o.a. tegenglaucoom (een vorm van staar). En verdraaid, dierproeven hebben nog niet zo lang geleden aangetoond dat een extract van venkelzaad tegen die kwaal helpt. Ja, de Romeinen waren zo gek nog niet.

Venkel is een diureticum (vochtafdrijvend) en helpt tegen nier- en darmkwalen, kiespijn, astma, menstruatiestoornissen en stimuleert de borstvoeding. Niet alles is 100% bewezen, maar die van het op gang brengen van de borstvoeding is een aanbeveling van Hippocrates, de arts der artsen zelve. En dat staat ook geschreven in Rembert Dodoens’ Cruijdeboeck uit 1554. (Dodoens was een Vlaams botanicus.)
Voor degenen die aan de slanke lijn doen blijft venkel en venkelzaad belangrijk: het bevordert niet alleen de spijsvertering maar zou ook de vertering van vet voedsel versnellen. Venkel zou ook vlooien verdrijven; in poedervorm verstoven in kennels en stallen.

Culinair

Even vooraf: venkel is een belangrijk ingrediënt van absint.
Alles van de venkel kan worden gebruikt: de “knollen”, zowel rauw als gekookt/gebakken, het fijne loof en de zaden (venkelzaad). De stengel kan ook worden benut. De smaak is licht zoetig/anijsachtig. Loof kan zo de salade in, ook de knollen, mits ragfijn gesneden. Knollen worden in stukken of plakken gesneden gestoofd, in stoofpotten, hartige taarten, enzovoorts verwerkt. Venkelzaad past ook heel goed in vleeswaren (Zeeuws spek, venkelworstjes e.d.).
Venkelloof gaat heel goed samen bij vis, eigenlijk zoals dille.

Bewaren

Het loof kan worden gedroogd, maar ook worden ingevroren. De venkelknollen zijn, ontdaan van het grootste deel van de stengels en in een plastic zak, een week, misschien twee, houdbaar. De knollen, grof gesneden blancheren en dan invriezen is ook een beproefde methode.

Voedingswaarde

Rijk aan mineralen en vitamine C. Per 100 gram:

veel: fosfor (50 mg), kalium (414 mg), natrium (52 mg), zink (0,20 mg) en nog wat koper, mangaan en seleen. vitamine A7 µg RAE = retinol active equivalents; thiamine (B1)10 µg; riboflavine (B2)32 µg; niacine (B3)640 µg; pantotheenzuur (B5)232 µg; vitamine B6 47 µg (of 0,047 mg); folaten (totaal – B9) 27 µg (waarvan nul foliumzuur); ascorbinezuur (C)12 mg; vitamine D nul; vitamine E (alfa-tocopherol) nul; Vitamin K (phylloquinone) nul; Cholesterol nul

Teelt

Oorzaken van schieten zijn:

1. Te lage temperaturen bij het opkweken (koud voorjaar); dit veroorzaakt een groeistilstand
2. Venkel is een zgn. lange dag-plant. Lange dagen bevorderen de bloei. Venkel die rond “de langste dag” (ca. 21 juni) in de moestuin staat, is dus schietgevoelig(er).
3. Warme zomer. Droogte.

Oogst niet te laat, d.w.z. laat ze niet te groot worden, want dan wordt venkel houtig en vezelig. Een tennisbal is groot genoeg.

De optimale groeitemperatuur ligt ergens rond de 18^o C. Eigenlijk kan venkel geen vorst verdragen. Tot -4^o C kan het nog net. (Voor de venkel op de foto is het te laat…)

Plantafstand: 20-30 cm in de rij; 30 cm tussen de rijen.

Water: Zee belangrijk. Regelmatig en zeker een periode na het uitplanten. Venkel houdt niet van droogte en de bol moet met regelmaat groeien.

Bemesting

Matig, weinig stikstof in elk geval. Wel lekker wat kalium (houtas) en de magnesiumbehoefte is ook behoorlijk.

Bodem & standplaats

Zon, vochthoudend, zanderig/humus, neutrale grond (pH ca. 6-7). Het schijnt zo te zijn dat venkel het niet goed doet met nachtschaden (aardappel, tomaat, paprika e.d.) in de buurt. En ook niet bij bonen in de buurt planten. Vanwege de voedingseisen past venkel het best bij de wortelgewassen. Maar zaai het niet nà wortelgewassen.
Venkel combineert het best met bladgroenten: sla, radicchio e.d.

Rassen

Oude(re) rassen: Zoete van Florence, Zoete Bologneser, Vroege Zomerse, Fino (zaadecht, maar schietgevaarlijk), Zefa Fino (schietvast(er))
Nieuwere rassen: Perfektion, Orion F1 voor de vroege teelt, Rudy F1, Goal F1, Victoria F1

Zaadteelt

Dat gaat niet van een hybride (F1), althans, u krijgt niet dezelfde plant terug.
Maar zaadteelt is ook handig voor de keuken, als u pech heeft en de venkel is geschoten. Weet dan het volgende: Het is een kruisbestuiver, dus u heeft er minimaal twee voor nodig. Laat de venkel in bloei komen. En als de schermen verdrogen deze afknippen en in de papieren zak doen. De zak vangt het zaad op. Aha, zult u zeggen: maar venkel is twee- of meerjarig. Inderdaad. Als het niet schiet. Als u zaad over de winter wilt oogsten, van mooie, niet geschoten venkels in de herfst, dan oogst u tegen de winter de knollen en bewaart de vertakte wortels (in klam zand, vochtige tuinaarde). Deze worden in april weer uitgeplant. De eerste bloei, de eerste schermen geven het beste zaad [2].

Ziekten en belagers

Te veel stikstof in de grond en te dicht opeen geplant kan schimmel veroorzaken. Venkel is nogal gevoelig voor botrytis (de “bekende” grauwe schimmel) en sclerotiënrot.
De wortelvlieg kan de venkel ook aantasten. En het is een waardplant (voedselplant) voor de (rupsen van de) boksbaardvlinder – een lelijke mot – en de prachtige koninginnepage. Deze is in Nederland zeldzaam, maar heeft in zeer warme zomers onze tuin wel eens bezocht (zie foto dd 18 augustus 2002). Konijnen houden ook heel erg van venkel.