Verweven Leven

Dit boek over schimmels is vlot geschreven en wetenschappelijk verantwoord. De schrijver Merlin Sheldrake, een Engelse bioloog, combineert uitgebreide en diepgaande kennis over het onderwerp soepeltjes met eigen ervaringen. Het resultaat is een zeer leesbaar boek over een fascinerend onderdeel van de natuur, waar we nog erg weinig vanaf weten.

In ‘Verweven Leven’ staat mycelium centraal. De draden, ook wel hyfen genoemd, die het mycelium vormen zijn de essentiële levensvorm van de meeste schimmels. Via het myceliumnetwerk stuurt de schimmel water, voedingsstoffen en soms ook andere impulsen naar de plekken waar die het hardst nodig zijn. De paddenstoelen die uit het mycelium groeien – en die voor ons mensen het meest opvallend zijn – zijn voor de schimmel eigenlijk maar bijzaak. [Noot MM: De paddenstoel is geen bloem, het is geen vrucht maar daar komt het het dichtst bij, dus wordt het een vruchtlichaam genoemd]
Mycelium is overal, schimmelnetwerken vertakken zich ondergronds, in gebouwen, in voedsel (kaas)… En niet te vergeten in en op onze lichamen. Ook Romke van der Ka schreef er al over.
Terecht merkt Sheldrake op dat we ons maar moeilijk een goede voorstelling kunnen maken van de reikwijdte van schimmels.

Mycelium. Voor mij een vertrouwd woord, want ik ben voor de helft afkomstig uit een familie van champignonkwekers. De vochtige donkere aarde in de betonnen kweekcellen van mijn ooms was al snel een web van witte draden, waaruit dan als door toverkracht de eerste vlucht champignons tevoorschijn kwam. Die vervolgens door pluksters met rasse handjes en Brabantse tongval werden afgesneden om in de bekende blauwe bakjes te worden gestopt. Pluksters en blauwe bakjes zijn allang verdwenen, maar de aardse geur van een champignonkwekerij blijft een van mijn vroegste herinneringen.

Dit is een geweldig boek voor een ieder die van paddenstoelen houdt, maar zeker ook meer van het bodemleven wil weten.

Leesbaarheid en diepgang. Het boek telt zo’n 390 pagina’s. Om niet te veel uit te wijden maakt Sheldrake gebruik van eindnoten: dat zijn 55 bladzijden aan het einde. De bibliografie telt 47 pagina’s (voor hen de door Sheldrake bevlogen raken) en het register is bijna 20 pagina’s. Kortim, zeer verzorgd en verantwoord.

Intelligente schimmels?

‘Verweven leven’ vermeldt dat met mycelium allerlei fascinerende proeven gedaan zijn, waaruit bijvoorbeeld blijkt dat een mycelium netwerk problemen kan oplossen. Het kan de kortste uitweg uit een doolhof vinden. En het kan boodschappen doorgeven, zowel letterlijk (voedingsstoffen en water, bijvoorbeeld) als figuurlijk (door middel van bijvoorbeeld elektrische impulsen). Planten en bomen kunnen met de schimmels communiceren, en zelfs via de schimmels met elkaar. Hoe dat allemaal precies werkt is nog onduidelijk. Sheldrake legt haarfijn uit welke vragen dit oproept. Is dit een vorm van intelligentie? Kun je een mycelium netwerk vergelijken met hersenen? Heeft het een bewustzijn?

‘Mycelium is een levensvorm die ons dierlijke voorstellingsvermogen op de proef stelt’ – Merlin Sheldrake

Symbiose tussen levensvormen

Allerlei aan schimmels verwante vormen van leven passeren de revue. In korstmossen leven schimmels en bacteriën samen, zodat ze van elkaars sterke punten kunnen profiteren. Er zijn schimmels die een virus voor hun karretje spannen. En natuurlijk worden de gisten niet vergeten: dat zijn eencellige schimmels, die dus geen hyfen en mycelium netwerken vormen, maar wel een belangrijke rol spelen in de wereld. Niet in het minst voor de mens: gist maakt immers ons brood en bier, om maar eens iets te noemen. ‘Verweven leven’ bevat prachtige verhalen van hoe schimmels en mensen met elkaar verbonden zijn. De tondelzwammen die in de binnenzak van Otzi de gletsjermummie gevonden werden. Paddenstoelen in kelders waardoor Syriërs in belegerde steden konden overleven tijdens de burgeroorlog. Westafrikaanse termietenheuvels waarin schimmels groeien die voor heerlijke paddenstoelen zorgen, maar die alleen de termieten kunnen kweken – en dus koesteren de mensen daar de termietenheuvels.

Fosfaten
Interessante verhalen, die je doen nadenken over de grenzen tussen verschillende vormen van leven. Zijn die grenzen wel zo hard als we denken? Die termieten zijn afhankelijk van hun schimmels, en andersom, maar zijn wij mensen niet ook afhankelijk van de gisten die ons brood maken? En van de bacteriën die in onze darmen onze voeding verteren? En in de landbouw? Schimmels produceren fosfaten en krijgen van de bomen suikers terug. Door fosfaten van buiten over de akkers te strooien, kiezen de planten voor de makkelijkste weg en het bodemleven sterft. Langzaam worden we ons bewust van het onderaardse leven.

Altruisme versus egoisme

Natuurlijk behandelt Sheldrake ook de discussie tussen enerzijds de meer romantisch aangelegde wetenschappers, die de toenemende kennis over het functioneren van schimmelnetwerken in de natuur uitleggen als de ultieme samenwerking. De win-win is overal. Het geheel is meer dan de som der delen. En anderzijds de wetenschappers die meer in termen van evolutie denken: survival of the fittest.
Uiteindelijk is er sprake van concurrentie om beperkte grondstoffen. Wie daar het sterkst of slimst is, gaat er met de prijs vandoor.
In beide visies ligt antropomorfisme op de loer en de waarheid ligt mogelijk ergens in het midden.
Hoe dan ook: Schimmels doen het ook evolutionair gezien uitstekend, ze zijn immers overal. En ze hebben zich tactisch gezien in hele handige posities gemanoeuvreerd. Niemand kan meer zonder hen.

Ongekende mogelijkheden

Hoopgevend is het hoofdstuk dat gaat over de nog ongekende mogelijkheden die schimmels in zich bergen. Als we meer te weten komen over schimmels, kunnen we ze meer inzetten als onze helpers. Om biologisch afbreekbare materialen te maken, bijvoorbeeld. Of om afval op te ruimen, zelfs plastic of zwaar radioactieve troep. Of om dieren en mensen te genezen.

Zelf aan de slag

En natuurlijk, niet te vergeten, om te eten. Paddenstoelen zijn gezond en hebben een lage milieu-voetafdruk. Ze kunnen immers op afval groeien. Behalve de champignons van mijn ooms (en inmiddels ook mijn neven) zijn de eerste truffels in Nederlandse bodem gesignaleerd. Wij kweken ook paddenstoelen in onze eigen tuin, op stammetjes, en samen met Pip Gilmore organiseren we af en toe workshops daarover (zie onze agenda voor mogelijkheden of neem contact met ons op).

Maar ze zijn vooral erg lekker.