Fikkie en Poekie en de fipronil

Onze lieve huisdieren belasten op allerlei manieren onze planeet. Onder andere door diergeneesmiddelen die via het dier in het milieu terecht komen. Die middelen bevatten bijvoorbeeld fipronil. Met zeer schadelijke gevolgen voor met name insecten, vissen en waterdieren.

Afgelopen voorjaar verscheen alarmerend onderzoek van PANN (Pesticide Action Network Netherlands) over de vervuiling van stadsparken met diergeneesmiddelen en pesticiden. Het haalde redelijk breed de pers, maar kreeg toch minder aandacht dan je zou denken. Of wensen.

15 parken, 40 middelen

In 15 openbare parken in Nederland vonden de onderzoekers op paardenbloemen 4 tot 18 verschillende middelen (gemiddeld 9,7). In totaal betrof het 40 verschillende middelen, waarvan 31 toegestaan zijn in de landbouw – of in het verleden waren en nog steeds circuleren in het milieu. En daarnaast nog 9 middelen die in de landbouw verboden zijn maar wonderlijk genoeg wel toegestaan in diergeneesmiddelen om vlooien, teken of luizen bij honden en katten te bestrijden. Een van de meest aangetroffen diergeneesmiddelen, en ook in hoge concentraties, is fipronil.

Druppels en halsbanden

Fipronil? Ja, dat fipronil van het fipronilschandaal in de pluimveesector. Het is verboden in kippenschuren, maar we smeren het grif op onze honden en katten. In de meeste spot-on-achtige middelen (druppels of pipetjes die je in de nek van het dier aanbrengt) zit het. Het trekt door de huid en werkt via de bloedbaan.

Andere stoffen die werden aangetroffen zijn imidacloprid (daar hebben we al eens over geschreven, lees dit), etofenprox, permethrin, foxim en dinotefuran. Die zitten vaker in halsbanden. Van al deze stoffen is bekend dat ze zeer giftig zijn voor insecten, en sommige zijn ook zeer giftig voor vissen of andere waterorganismen.

Nul bij Remeker

De onderzoekers namen ook een referentiemonster in een biologische weide, waar geen katten en honden konden komen. (En toevallig was dat bij onze huis-kaasleverancier Remeker in Lunteren). Daar vonden ze geen van deze middelen. Nul.

“De effecten van in de parken aangetroffen cocktails van diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen zijn door geen enkel toelatingscollege of onderzoeker ooit onderzocht. Dat betekent dat ook de risico´s voor het milieu van residuen van diergeneesmiddelen, die gebruikt worden voor huisdieren, niet bekend zijn.” (Bron: rapport PANN)

Forse hoeveelheden fipronil

Ook deze zomer verscheen er Engels onderzoek over dit onderwerp, van Rosemary Perkins en Dave Goulson van de universiteit van Sussex – Goulson kennen we als de ‘bijenprofessor’ met meerdere mooie boeken op zijn naam. Dat onderzoek bevestigt dat de hoeveelheden gifstoffen die via huisdieren in het water terecht komen, fors zijn. Veel forser dan de meeste mensen tot nu toe dachten. En dus vormen ze ook een serieus probleem. In elk geval in Engeland (en de paardenbloemenstudie laat zien: eveneens in Nederland). Ook in Engeland zijn fipronil en imidacloprid twee hoofdverdachten, naast vele andere middelen. Het lijkt er overigens op dat in Engeland honden (en in mindere mate katten) vaker tabletjes krijgen dan in Nederland.
Ander voorschrijfgedrag, gedeeltelijk andere middelen, zelfde probleem.

Niet zwemmen

Op de gebruiksaanwijzing van vlooienbanden en tekendruppels staat dat Fikkie en Poekie niet mogen zwemmen met zo’n band; ook niet de eerste tijd na het toedienen van de druppels. Het Engelse onderzoek, gebaseerd op enquêtes, haalt fijntjes aan dat mensen enerzijds op de vragenlijst invullen dat ze zich altijd aan de gebruiksaanwijzing houden, en anderzijds dat Fikkie minimaal een keer per maand gaat zwemmen. Oftewel, daar klopt iets niet. Op die manier kan er dus gif rechtstreeks in het water terecht komen.

Maar ook via het wassen van dekjes, manden en kleedjes. En misschien ook wel via de ontlasting van het dier, of door het verharen, of rollen over de grond. Dat juist op paardenbloemen in stadsparken deze stoffen worden aangetroffen lijkt in elk geval te wijzen op andere routes dan alleen maar via het zwemmen. En wat er extra schokkend aan is: we denken (en hopen) dat stedelijke natuur – tuinen en parken – een belangrijke rol kan spelen bij het behouden van biodiversiteit. Professor Goulson schrijft daar ook veel over. Maar als nu juist die stedelijke natuur vergiftigd wordt door onze huisdieren, dan blijft daar niet veel van over!

Gemak dient de mens

De foto’s laten het al zien: wij bij De Tuinen van MergenMetz hebben ook huisdieren waar we gek op zijn en waar we intensief mee samenleven. Dieren die ook graag door de tuinen scharrelen en waar we, weliswaar aangelijnd, vaak mee in bos en hei komen. Vlooien zijn bij ons niet aan de orde, teken des te meer. Dus wat te doen als je dagelijks meerdere teken van hond en kat moet afhalen? Het zijn absoluut onaantrekkelijke beesten met een volgezogen lijf. Er zijn uitstekende tekentangen, maar dan moet je elke dag wel een paar keer de vacht doorpluizen. En vaak is het een gedoe om de teek netjes los te draaien, zeker als het huisdier er geen zin in heeft. En ze kunnen ook nog ziektes bij zich dragen.

Toch, het stuit ons tegen de borst om onze huisdieren met een heftige gifstof als fipronil te behandelen. Zeker omdat we ons zelf inzetten voor ecologisch tuinieren en biologisch eten. En voor het dier zelf kan zo’n gifstof nauwelijks goed zijn. Maar toch ben ik afgelopen voorjaar, toen de tekendruk op de hond heel hoog werd, gezwicht. Gemak dient de mens. Volgend jaar wil ik dat anders. Maar hoe? Te vaak blijken allerlei ‘natuurlijke’ alternatieve middeltjes helemaal niet werken. (En ze zijn vaak ook erg duur.)

Nagel aan de insectendoodskist.

Fipronil doodt insecten door het centraal zenuwstelsel van deze dieren te verstoren. Op de site van het RIVM staat dat uit proeven is gebleken dat langdurige blootstelling aan fipronil schade kan veroorzaken aan nieren, lever en schildklier. En: “Er is erg weinig informatie beschikbaar over effecten van langdurige blootstelling bij de mens. Onderzoek bij werknemers in een fipronil-producerend bedrijf die chronisch in aanraking komen met fipronil, toonde geen toename in afwijkingen in schildklierfunctietesten.” (De WHO zegt dat het voor de mens matig toxisch is en bij langdurige hoge dosering – meer dan 0,0002 mg per kg lichaamsgewicht per dag – schadelijk.)

Na de neonicotinoïden is fipronil het meest zware gif tegen insecten. Eerder berichtten we hoezeer de stand van de insecten is achteruit gegaan: de afgelopen tien jaar met 33% en van 1989 tot 2014 met ruim 80%. Dit jaar lijkt het velen van ons extra op te vallen hoe weinig insecten er zijn. Dat is uiteraard door meerdere factoren – gebruik van gewasbeschermingsmiddelen (dus landbouwgif), klimaatverandering, uitlaatgassen, enzovoort -, dus niet alleen door fipronil, maar het is wel een nagel aan de insectendoodskist. Om te (over)leven hebben we insecten hard nodig.

Is gif echt nodig?

Maar is het gif echt nodig? Heeft een hond of kat echt last van zo’n teek? Op internet staat (bijvoorbeeld bij de stichting tekenbeetziekten) dat honden en katten meestal weinig last hebben van ziektes die door teken kunnen worden overgebracht (maar ze kúnnen er wel ziek van worden en ook de Ziekte van Lyme krijgen).
Alle websites, ook die van dierenartsen en diergeneesmiddelfabrikanten, geven aan dat het snel verwijderen van de teek de beste garantie is dat hond of kat niet ziek wordt.

Oftewel: toch iedere dag even het hele dier navoelen en met een goede tekentang (of met je vingers) een eventuele teek verwijderen. Niet prutsen, geen alcohol, niet wrikken, maar met een draaiende beweging, hupsakee. En de teek dan vervolgens goed doden en weggooien (of zelfs verbranden).
Bijkomend voordeel is, geheel niet aantoonbaar maar wel mijn gevoel/ervaring: de huisdieren vangen teken weg uit de tuin. Waardoor wij, mensen, er minder last van hebben.

Sheep mopping

In 2014 experimenteerden Wageningen Universiteit en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) met lokschapen. Beesten met een dikke vacht vangen veel teken. De schapen werden met een teekdodend middel voorbehandeld. Oftewel, het lijkt erop dat mijn gevoel/ervaring wel degelijk enige werkelijkheidswaarde heeft.
In een Informatieblad voor GGD-medewerkers (2022) staan maatregelen tegen teken. Een ervan is reeën weren (die schijnen veel teken te verspreiden, een experiment loopt in 2023 af), een ander is sheep mopping: “[…..] Als de schapen met een bestrijdingsmiddel zijn behandeld, sterven de teken. Onbehandelde schapen moeten na 5-7 dagen grazen op een locatie, naar een gebied verplaatst worden dat ongeschikt is voor teken zonder schaduw en strooisellaag, bijvoorbeeld op een dijk. Als de teken daar van de schapen afvallen, kunnen zij niet overleven.” Dat betekent weer kansen voor de traditionele echte herders!

Teken overleven tussen -15 ˚C en 30 ˚C. Droge, warme zomers en langdurige strenge vorstperiodes verkleinen de overlevingskans van de teek. De klimaatverandering zorgt ervoor dat we meer teken hebben, maar als we nog hetere zomers (of voorjaar) krijgen, lost dat probleem zichzelf weer op.

Meer info

Ticks are becoming a growing health risk in the UK