In Gesprek met de Noordzee

Auteur Arita Baaijens vindt dat de Noordzee een stem moet hebben. Wij hebben een vreemde relatie met natuur, we verknoeien het of ‘wij bepalen wat goed voor haar is’. Baaijens wil daarom in gesprek met de zee en wil solliciteren naar woordvoerder. Om de juiste toon te vinden, om inzichten op te doen, reist ze langs diverse kunstenaars en wetenschappers die elk op een eigen wijze een relatie met de zee hebben.

Arita Baaijens is bioloog. Wat dat betreft staat ze met beide benen op de grond. Maar ze accepteert ook dat er meer is. “Mythen zijn per definitie onwaar, hun werkelijke functie is het onverklaarbare te vertalen naar een beeld dat het menselijk bestaan glans verleent en het mysterie intact laat.”  Het is kennelijk onze Westerse geaardheid om onszelf in ons denken overal buiten te plaatsen, en het liefst nog erboven.

 “Dat de wetenschap weinig opheeft met affectieve relaties tussen mens en zee wil nog niet zeggen dat zorg onbelangrijk zou zijn.”

Over de belevenissen die in haar boek Zoektocht naar het Paradijs zijn beschreven zegt ze: “Als een heel volk dingen waarneemt die de wetenschap niet kan bewijzen, hebben die mensen het dan mis of zijn er grenzen aan wat de wetenschap kan aantonen?”

Baaijens solliciteert naar de functie van spreker namens de Noordzee. Maar of ze daarvoor geschikt is? Daarom gaat ze op onderzoek uit. In het boek bezoekt ze diverse boeiende personen. Zoals Hanna Tuulikki, Adam Nicolson (gehuwd met Sarah Raven, een beroemdheid in de tuinwereld), Huw MacBride, met wie ze in een onderwaterbos duikt en Miek Zwamborn. Ze trekt eropuit met Sea Women Expeditions en wordt walvis. Van milieuantropoloog Annet Pauwelussen leert ze over zeevolkeren, zoals de Bajau, en amfibische relaties. En over zeetweelingen. En, trouwens, welke taal spreekt de zee? Mark IJzerman heeft daar iets op gevonden. Het Nederlands is maar een vlakke taal, vergeleken met bijvoorbeeld IJslands. Maar werkt het?

Baaijens schrijft lekker helder, is absoluut geen zwevend persoon, ze onderzoekt en neemt waar. Het is een heerlijk verhalend, boeiend en hier en daar filosofisch boek. Met een woord: geweldig. Rest nog de vraag: kan Arita spreker worden voor de Noordzee?

De zee is de bron van al het aardse leven. Dat kan niet vaak genoeg worden gezegd. Ik ben geboren en getogen in Bergen Noord-Holland en daar hoort Bergen aan Zee bij. We waren vaak aan het strand te vinden. Om uit te waaien, wat te jutten en natuurlijk met je kop naar benee langs de vloedlijn: schelpen zoeken.

Bij stormen brulde de zee, zilte waterdruppels waaiden in je gezicht, duinen kalfden af en schoven de zee in. En ’s zomers lagen we aan het strand of zwommen. De zee was mooi, fijn voor een duik, maar ze lag altijd op de loer. Als je in een mui geraakte moest je je laten meevoeren en met een wijde bocht terug zwemmen. Elk jaar verdronk er wel een aantal Duitse badgasten.

Zoöperatie

Al vrij aan het begin van dit boek stuiten we op het begrip zoöperatie: de coöperatie met ζωè [zoè]– Grieks voor leven. Zoöperatie als uitgangspunt voor een zorgzame houding ten opzichte van alle aardse medebewoners, incluis de mens. De vraag is: gaat dit ook op voor de Noordzee?
Vroeger had de mens groot ontzag voor de zee. De zee nam en de zee gaf. Tegenwoordig wordt de zee door ondernemers geëxploiteerd. Ze planten er windmolens, dumpen afval, zetten boortorens neer, trekken kabels over de bodem en vissers slepen netten. De meeste mensen zijn het echte contact met, en het respect voor, de zee verloren.

Wegkijkers

“Waarom zou je pas respectvol met iets omgaan als wij het een vorm van bewustzijn hebben toegedicht?” zegt Laura Broekhuysen. Dat is een mooie uitspraak. Als ik op het moment van schrijven naar buiten kijk, zie ik veel hoge sparren en denk: ja, brandhout. Maar planten hebben hebben ook bewustzijn, daar staan op onze website meerdere berichten over. Broekhuysen “is oprecht geraakt door de onverschilligheid van wegkijkers die hooguit een Tesla aanschaffen om het klimaatprobleem te tackelen.” Wij hebben geen Tesla.

Zingen voor zeehonden

De mensen die Baaijens bezoekt hebben stuk voor stuk een bijzondere relatie met de zee. Zo denk je dat bij Hanna Tuulikki een steekje los is, als je leest dat zij voor zeehonden zingt. Maar Baaijens ziet het gebeuren: muziek is niet voorbehouden aan de mens. Adam Nicolson heeft drie onderwatertuintjes aan de baai waaraan ze wonen. Het zijn getijdenpoelen vol leven. Er gebeurt van alles, als je goed kijkt, zie je het. Waterpokken, anemonen, zeeslakken, heremietkreeftjes, alikruiken, steurgarnaaltjes en nog veel meer. Ze moeten in deze microkosmos overleven.

“De zee is bevolkt met welsprekend bewustzijn, zegt Nicolson zonder met de ogen te knipperen. Dat neem ik graag van hem aan, maar ik betwijfel of de offshore-industrie gevoelig is voor zo’n argument.”

En passant lezen we over een onderzoek waarbij is vastgesteld dat kreeften vooruit kunnen denken. Miek Zwamborn heeft zich verdiept wieren. Zij komt niet van de kust, maar ging er wel wonen en is nog steeds verwonderd. Met Sea Women Expeditions trekt Baaijens naar de Noorse fjorden, op “orca-jacht”. Ze constateren dat deze grote dieren verhongeren omdat hun meest belangrijke voedselbron (wilde zalm) zo goed als uitgestorven is. (We schreven eerder over zalm, lees dit boek.)

De zee, dat zijn zij zelf

Het hoofdstuk over amfibisch leven is prachtig. Het gaat over mensen die met de zee leven. De Bajau noemden we al hier voor. Dat zijn zeemensen die een innige band met de zee hebben. Ze kennen zeetweelingen. Dan is het best wel schokkend om te constateren dat een stelletje natuurbeschermers hen feitelijk de les gaat lezen. De Bajau reageerden “furieus op het neokoloniaal en betuttelend gedrag van natuurbeschermers die op eigen houtje beslisten dat zeeschildpadden en koralen moesten worden beschermd.” Delen van de zee werden tot verboden gebied verklaard.

“De zee is familie, is relaties, is een uitdrukking van een spirituele wereld. De zee, dat zijn zijzelf.”

Veranderend tij

In het voorlaatste hoofdstuk, ‘Veranderend tij’ maakt Baaijens de balans op van haar rondgang. Ze voelde zich thuis bij menigeen maar ook onbehagen en irritatie bij zogenaamde professionals. En wat haar verbaasde is dat de beroepsmensen, zoals garnalenvisers, eologen en windmolenbouwers veel van de Noordzee houden. En ze komt tot een schokkende conclusie: de mens is een te grote storende factor geworden. Een te grote controlerende factor:

Maar er is ook verandering, zoals toen in Nieuw-Zeeland de rivier Whanganui en haar stroomgebied tot rechtspersoon werden verklaard. De natuur heeft immers ook rechten. Als laatste spreekt Baaijens met Annemieke Nijhof, directeur van Deltares.

En in het allerlaatste hoofdstuk gaat Baaijens weer in gesprek met de Noordzee. Wil ze nog de spreekbuis voor de zee worden?

Lees ook Zoutwegen
Kijk eens bij De Goede Vissers