Recht voor natuur

Vaak lukt het niet om de natuur in onze maatschappelijke processen een stem te geven. Van de hand van Fred Kistenkas, gepokt en gemazeld rechtskundige, verscheen een razend interessant boekje over daar waar het recht wringt met beleid en plannen. Het is een bundeling van zijn columns die stuk voor stuk helder en intrigerend zijn geschreven.

De eerste zin op de achterkant luidt: “De rode draad in ‘Recht voor natuur’ is het contrapunt van recht en beleid in de groene ruimte tegen de achtergrond van het verval van de rechtstaat naar de beleidsstaat.” Een zin waar je even doorheen moet kijken, maar het gaat om de tegenstelling van twee dingen die op zich dan weer wel bij elkaar horen: recht en beleid. Als je de eerste paar hoofdstukjes hebt gelezen, dan is het duidelijk: natuur heeft amper rechten in dit land. En in dit land kunnen we oeverloos discussiëren en we schrijven ons, op elk politiek niveau, suf aan beleidsnota’s, die vervolgens in de la verdwijnen omdat voor het meeste beleid niet direct geld is.

Aan visies, plannen, kadernota’s en beleid kan je geen rechten ontlenen. Aan wetten wel. Zo veel wordt duidelijk. Wetten houden stand bij de rechtbank. En wetten die de natuur beschermen zijn er onvoldoende. De maatschappelijke houding ten opzichte van de natuur is, mede dankzij de klimaatverandering en vervuiling, razendsnel veranderd. Op velerlei vlak blijkt adequate wetgeving, die de natuur in bescherming zou moeten nemen, te ontbreken.

Kistenkas was twintig jaar wetenschappelijk medewerker staatsrecht aan de Universiteit van Amsterdam en daarna twintig jaar associate professor omgevingsrecht aan Wageningen University & Research. De columns in dit boek(je) zijn stuk voor stuk leuk en helder geschreven, vaak niet gespeend van enige humor. En het is verrekte leerzaam. Wat wil je nog meer?

Het is een boek voor een ieder die zich inzet voor behoud van natuur of de ambitie heeft om in een gemeenteraad zitting te nemen. En natuurlijk ook voor een ieder die geïnteresseerd is in recht en natuur.

Hiervoor hebben we een column afgedrukt. wellicht weet iedereen het zich nog te herinneren: op de Hoge Veluwe wilde men de wolf, door met paintball-geweren op het dier te schieten, mensenschuw maken en verjagen. Het is een karakteristieke column waarin duidelijk wordt hoe wet boven beleid gaat.

Nu gaan we niet stuk voor stuk alle columns bespreken. Koop het boek maar. Maar wij vinden dit een goed boek omdat we uit eigen ervaring hebben meegemaakt hoe natuur bijna werd verkwanseld. Omdat wet boven beleid gaat.

Wat is wet? Er is landelijke wetgeving, maar er zijn meer instrumenten die de status van wet hebben. Op gemeentelijk niveau is dat bijvoorbeeld een vastgesteld bestemmingsplan. Op provinciaal niveau is dat onder andere de omgevingsverordening.

Er is een juridisch fenomeen in de wereld van onroerend goed c.q. ruimtelijke ordening dat functiewijziging heet. Het betekent dat je het gebruik, de functie, van een bestaand gebouw relatief eenvoudig kan veranderen. Bijvoorbeeld van een schuur een woning maken. Dat heeft minder voeten in de aarde dan ergens een helemaal nieuwe woning neerzetten. Er staat immers al iets, er ligt al een fundament.
En als die schuur in een mooi, natuurrijk gebied staat, dan is de kans aanzienlijk dat iemand er een woning van mag maken. Ook als dat gebied bijvoorbeeld in ontwikkeling is als ecologische corridor, waar Rijk, Provincie en Gemeente in de afgelopen decennia al pakweg honderd miljoen euro in hebben geïnvesteerd. Want dat is allemaal plannenmakerij, beleid in uitvoering. Geen wet.

In onze gemeente Renkum doet (of deed) zich zo’n geval zich voor. Het gebied heet de Renkumse Poort. Er is begin deze eeuw een industrieterrein voor afgebroken en verplaatst. Er zijn ecoducten over A12, A50 en andere wegen aangelegd, van midden Veluwe tot bij de Nederrijn. Er zijn gronden aangekocht. En tenslotte legt de Provincie Gelderland voor veel geld een ecopassage onder de N225 aan: 45 meter breed en 4,5 meter hoog, want het edelhert moet tot aan de Rijn kunnen komen. Maar: er is een flessenhals in de ecologische passage; daar staan drie oude woningen en een schuur. En nu wil(de) iemand van die schuur, op deze unieke locatie, een bijzonder fraaie woning maken. In eerste instantie zei de Gemeenteraad “Nee, dat moeten we niet willen.” en stemde tegen de wijziging van het bestemmingsplan. Maar de Raad van State oordeelde anders: zij gaf de initiatiefnemer weliswaar geen gelijk, maar ze zei tegen Gemeente Renkum: oordeel opnieuw, en kom dan met een goed onderbouwd besluit. Want de weinigen die de uitspraak van de Raad van State lazen, zagen dat de staatsraden stapeltjes aan het maken waren: de stapel bouwrechten was beduidend hoger dan die van natuur.

Raadsleden van Gemeente Renkum pakten het in de tweede ronde, met juridische hulp, grondig aan. En wat bleek: in de Provinciale Omgevingsverordening (status ‘wet’) waren speciale regels opgenomen voor dit gebied. Initiatieven zijn daar alleen mogelijk als de natuurwaarden nu en in de toekomst substantieel worden versterkt. Dat bleek bij de verandering van schuur in woning niet het geval. Het zou ook voor het eerst zijn dat het bouwen van een woonhuis natuurwaarden versterkt. Op 2 november 2023 wees de gemeenteraad opnieuw het plan af, maar nu met een uitvoerige onderbouwing. Of de initiatiefnemer dit weer gaat aanvechten bij de Raad van State is nu nog niet bekend.

Wat hebben we hiervan geleerd? Tenminste:
1. Het boek van Kistenkas had een jaar eerder moeten verschijnen;
2. Toen het industrieterrein opgeruimd was en staatssecretaris Sharon Dijksma het lint doorknipte, lag er een uniek terrein open. De bestuurders hieven het glas, deden een plas en alles bleef zoals het was – nou ja, het industrieterrein was weg. Maar verder? Over tot de orde van de dag.
3. De jaren erna werd de grote natuurwaarde duidelijk. Het gebied kwam een paar maal op tv, onder andere bij Vroege Vogels.
4. De gemeente – ook de gemeenteraad – deed niets. Oude bestemmingsplannen waren nog steeds geldig, terwijl het hele gebied als ecologische passage in een nieuw bestemmingsplan had moeten worden verankerd.