Het bestaan van onze aardkloot wordt ingedeeld in geologische tijdperken. We leven nu nog in het holoceen, maar wetenschappers waren van mening dat het tijd is om een nieuw tijdperk te benoemen: het antropoceen. En dat begint met de waterstofbom.
Antropoceen kan omschreven worden als het tijdperk waarin de mens de planeet Aarde domineert. Maar wanneer begon dat? Het is een intrigerend onderwerp. Hoewel het niets aan de feitelijke situatie verandert, maakt het wel duidelijk dat de mens de verantwoordelijkheid over Aarde heeft overgenomen. (Van wie? Van het Hiernamaalsteam, bestaande uit Allah, Brahma, God, Jahweh, Jumala en anderen?)
De term antropoceen is rond 1920 bedacht door Alexei Petrovich Pavlov. In 2000 publiceerden de Amerikaanse ecoloog en bioloog Eugene Stoermer en de Nederlandse Nobelprijswinnaar Paul Crutzen het idee om het officieel op te nemen in de geologische tijdschaal. De keus of en zo ja, wanneer het begint, is niet zomaar gemaakt. In 2009 is een Antropoceen Werkgroep gestart die in 2016 tot de conclusie kwam dat de door mensen veroorzaakte veranderingen op aarde zo groot waren dat het inderdaad gerechtvaardigd was een nieuwe geologische periode te benoemen. Het Canadese Crawford Lake werd als maatgevend symbool hiervoor verkozen. Deze keuze wordt vermoedelijk augustus 2024 officieel bevestigd – zowel Stoermer als Crutzen zijn al overleden, net als Pavlov.
Plutonium-239
De Antropoceen Werkgroep heeft tientallen plekken op aarde bezocht die model zouden kunnen staan voor dit nieuwe tijdperk. Crawford Lake in Canada viel begin juli 2023 deze “eer” te beurt. Het is een zinkgat waarin sinds pakweg 1950 jaarlijkse sedimenten (afzettingen) van de activiteiten van de mens naar de bodem zijn gezakt. Hierbij is de radioactieve isotoop plutonium-239, afkomstig van proeven met de waterstofbom, door de werkgroep als het meest toonaangevend geduid. (Tussen 1952 en 1960 werd er in de wereld veelvuldig getest met de waterstofbom; het element plutonium-239 komt niet van nature voor.)
De bodem van het meer is volledig geïsoleerd van de rest van de planeet en daar verzamelt zich alles wat in het water naar beneden zakt: radioactieve stoffen, deeltjes van verbranding van fossiele brandstoffen, microplastics en wat al niet meer.
“Crawford Lake is zo bijzonder omdat het ons in staat stelt om op jaarbasis de veranderingen in de geschiedenis van de aarde te zien,” aldus Francine McCarthy, lid van de werkgroep en hoogleraar aardwetenschappen aan Brock University, Canada.
Vingerafdruk
“De aanwezigheid van plutonium geeft ons een duidelijke indicatie van wanneer de mensheid zo’n dominante kracht werd, dat het een unieke wereldwijde ‘vingerafdruk’ op onze planeet kon achterlaten,” aldus professor Andrew Cundy, een ander lid van de werkgroep en verbonden aan de Universiteit van Southampton.
Deskundigen stellen dat de beslissing niet alleen van groot wetenschappelijk belang is, maar ook van sociaal en politiek belang: het toont de omvang en ernst van de veranderingsprocessen die de geïndustrialiseerde mensheid heeft ontketend. De klimaatverandering en de crisis waar we nu mee te maken hebben, is een van de belangrijkste kenmerken van het Antropoceen.
“Het slaat ook een brug tussen de natuurwetenschappen en de geesteswetenschappen, omdat het over mensen gaat,” zegt Jürgen Renn, directeur van het Max Planck Instituut voor Wetenschapsgeschiedenis, Berlijn. “We kijken naar iets dat ons lot als mensheid vormgeeft, dus het is heel belangrijk om een gemeenschappelijk referentiepunt te hebben.”
De Antropoceen werkgroep is een werkgroep van de International Commission on Stratigraphy van de International Union of Geological Sciences. Behalve Crawford Lake was het Sihailongwan-meer in noordoost China een soortgelijke “topper”. Andere goede kandidaten waren: de koraalriffen voor de kust van Australië, de veenmoerassen in Polen, de Antarctische ijskap en zelfs al het menselijk afval dat onder de stad Wenen ligt.
Wat hebben we er aan?
De keus om Antropoceen in te voeren benadrukt het besef dat de mens de macht over planeet Aarde heeft overgenomen. Dat drukt ons met de neus op de feiten. We hebben de aarde en haar biosfeer in de afgelopen zeventig jaar flink uitgebuit en mishandeld. En nu zijn we zelf verantwoordelijk. We hebben het in eigen hand en mogen ons niet langer verschuilen achter ‘zo heeft God het gewild’, maar ook niet achter ‘de natuur overwint alles’.
Pleistoceen, Holoceen, Antropoceen
De aarde is naar hedendaagse wetenschappelijke inzichten 4.570.000.000 jaar geleden ontstaan. Het leven pakweg 3,5 miljard jaar geleden, de eerste alg 2,7 miljard jaar geleden (leestip: De Dikke Alg). De eerste mens, of de voorloper daarvan, circa 2 miljoen jaar geleden tijdens het Pleistoceen. Wij, de moderne mens, Homo Sapiens, tweehonderdduizend jaar geleden. Nu nog leven we in het Holoceen, misschien, na het definitieve besluit in 2024, met terugwerkende kracht in het Antropoceen. (Anthropos is Oudgrieks voor mens, kainós – ceen – voor nieuw, dus het ‘nieuwe tijdperk van de mens’.) Het Holoceen begon 11.700 jaar geleden en loopt tot nu (of 1950). Het is een relatief warme periode – dat kan je anno nu wel zeggen – dat volgt op het koude Pleistoceen (2.580.000 jaar – 11.7000 jaar geleden). Het woord Pleistoceen is opgebouwd uit het Griekse pleistos (meest) en de kainós van nieuw. Hoe dat gezien moet worden – meest nieuwe? – weten we niet.
Kapitaloceen
In De Groene Amsterdammer van 6 juli 2023 werd een beschouwing gepubliceerd met de titel ‘De storm die over de aarde woedt’ en als ondertitel ‘De mens dreigt uit te sterven. Waarom handelen we niet?’ Dat heeft alles te maken met de betekenis van het begrip Antropoceen. Auteur, emeritus hoogleraar wijsgerige antropologie Jos de Mul grijpt terug op de discussie over het startpunt van Antropoceen.
De ene wetenschapper vindt dat het met klimaatverandering te maken heeft, de ander zegt dat dit al begon toen de mens beheersing over het vuur kreeg. Of is het gekoppeld aan de technofossielen, menselijke artefacten die tegenwoordig een grotere massa hebben dan de totale aardse biomassa? En anderen suggereren kapitaloceen, want niet de mens maar de moderne westerse cultuur die bestaat uit technologie en markteconomie, is schuld. (Dus wel de mens, zou je zeggen.) Maar wat je ook zou kiezen, je ziet dat in die duizenden tussenliggende jaren dieren uitsterven en het klimaat verandert. Waarmee Antropoceen meer een historisch-politieke, dan een natuurwetenschappelijke betekenis heeft. En waarom we niet handelen? Omdat veranderingen nauwelijks worden waargenomen, het gaat (te) langzaam en nare berichten willen we niet kennen, doen we af als onzin of ongeloofwaardig. De film ‘Don’t look up‘ is daarvan een mooi voorbeeld.
Op naar het symbioceen
Blijft dat de periode, die begint in 1950, en waarin we nu dus (gaan) leven, de periode is waarin duidelijk is dat de mens de verantwoordelijkheid heeft genomen voor het wel en wee van aarde. Maar dat bewustzijn is gering. We, de mens, ziet het niet. Al in 1972 verscheen het rapport ‘Grenzen aan de groei‘ – en dat besef daalt nu, vijftig jaar later, een beetje in. Maar met pijn en moeite neemt het Europees parlement wetten en maatregelen aan die gericht zijn op milieu en natuurherstel. Veelal nog flink afgezwakt. Een deel van de mensen denkt dat we ons uitsterven tegemoet gaan, een ander deel wijst erop dat de mens gericht is op zelfhandhaving. Ecomodernisme is niet de weg, aldus De Mul: “Ecomodernisten spelen met vuur.” Het besef dat we met de natuur moeten leven groeit.
Op naar het Symbioceen, waarin de mens (weer) in symbiose met de natuur leeft.
Bronnen
Canadian lake chosen to represent start of Anthropocene, The Guardian, 11 juli 2023
De storm die over de aarde woedt, De Groene Amsterdammer, #27, 6 juli 2023 (helaas met betaalmuur)
Pond mud proposed as Anthropocene’s ‘golden spike,’ defining human-altered geological age, Science, 11 juli 2023
Climate Justice in the Anthropocene, an Introductory Reading List, JSTOR, 31 juli 2023 (voor als je meer wilt lezen over dit onderwerp)
En als je er niet genoeg van krijgt, hier is een zeer boeiende voordracht:
Het Hiernamaalsteam is door de mens benoemd. Religies zijn verzonnen na begin van de landbouw (het paradijs was niet voor niets een tuin). Godsdiensten staan voor een belangrijk deel in dienst van de landbouw.
Ik zou zeggen: ongeveer toen heeft de mens het van de natuur overgenomen. Het Antropoceen begon toen de mens bedacht dat God de wereld van de natuur afnam en aan de mens kon toevertrouwen.
Na het Antropoceen, (dat in de wereldgeschiedenis maar een heel korte tijd zal duren), zal de natuur het weer overnemen.