De Uitvinder van de Natuur

Een waanzinnig boeiend en goed geschreven boek over de man die we nu zijn vergeten, de man die het begrip ecologie bedacht zonder het te gebruiken, de man die als eerste wetenschapper het waagde de natuur als een samenhangend geheel te beschouwen, kortom, de man die de natuur uitvond en die feitelijk de grondlegger van de milieubeweging vormde: Alexander von Humboldt.
Niet alleen is het om die reden een goed boek, het schetst ook impliciet een beeld van de wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen in de laatste 200 jaar. Super.

---

Deze biografie is goed leesbaar en licht verteerbaar. Dit is niet alleen te danken aan de prachtig verhalende schrijfstijl van Andrea Wulf – en de complimenten aan de vertalers – , maar ook aan Von Humboldt’s boeiende leven. Hij zat nooit stil, had veel contacten en reisde wanneer mogelijk. Deze biografie kent hetzelfde tempo; geen bladzijden vol met gezever en gemier.

Deze man mogen we niet vergeten!

Wulf lijkt in de huid van Humboldt te zijn gekropen. Haar kracht is dat ze het vermelden van belangrijke tijdgenoten en hun opinies niet schuwt. Want Von Humboldt mag weliswaar heel veel wetenschappers hebben geïnspireerd, anderen hadden op een of andere wijze ook invloed op hem. Of het nu zijn broer Wilhelm, Goethe, Schiller of de filosoof Immanuel Kant was of simpelweg de Britse Oost-Indische Compagnie, die pertinent weigerde Humboldt een pas te geven om naar India te reizen.

Het telt 572 pagina’s waarvan 417 t/m 572 noten, bijlagen en indices vormen. Fraai gebonden en een leeslint had zeker niet misstaan. Die ontbrak. Maar wel ruim 400 pagina’s verrukkelijk leesvoer!

Titel	De Uitvinder van de Natuur – Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt
Van	Andrea Wulf
Uitgever	Atlas Contact
ISBN	978 90 450 311 70
Verschenen	juni 2016
Prijs	€ 39,99
Verkrijgbaar bij	Alle boekhandels en bijvoorbeeld deze webshop – beter dan BOL, hier verdient de boekhandel ook nog iets.

Slechts 150 jaar geleden

Los van de natuuraspecten, vormt dit boek is op vele andere gebieden een eye opener. Althans voor ons. Niet alleen worden relaties tussen beroemde wetenschappers en politici duidelijk, maar ook waarom landen een bepaalde buitenlandse politiek voerden. En soms nog steeds, want Von Humboldt stierf in 1859, dat is maar een ruime 150 jaar geleden. Zo realiseerden we ons niet dat India feitelijk het bezit was van de Britse Oost-Indische Compagnie; een bedrijf. En is het niet opmerkelijk dat in die tijd geen enkele Brit, geen enkele wetenschapper het idee had opgevat om de Himalaya in te gaan om dit gebergte te onderzoeken? En dat is maar zo kort geleden.
Humboldts grote bezwaar was dat wetenschappers van die tijd eigenlijk alleen maar met hun neus in de boeken zaten en nauwelijks eropuit trokken om te zien en te ervaren hoe het in de werkelijkheid was. Zien is geloven, meten is weten. Humboldt nam op zijn reizen steevast vele meetinstrumenten mee.

---

De beroemdste man na Napoleon

Door zijn tijdgenoten werd Von Humboldt beschreven als de beroemdste man ter wereld, na Napoleon. Hij was vriend van Goethe – in Goethes werken wordt al dan niet subtiel naar Von Humboldt verwezen -, hij was er de oorzaak van dat Darwin besloot op de Beagle mee te varen, hij veroordeelde slavernij en stimuleerde Simon Bolivar, die uiteindelijk de revolutie in Zuid-Amerika ontketende. Bolivar (El Liberator) dankt Von Humboldt uitvoerig en vermeldt hem in zijn beroemde gedicht ‘Mi delirio sobre el Chimborazo’. Von Humboldt hielp de Amerikaanse presidenten Jefferson en Madison, Het is te veel om op te noemen. Jules Verne noemt Humboldt in zijn boek De Kinderen van Kapitein Grant en kapitein Nemo heeft, in het boek 20.000 Mijlen onder Zee, de werken van Humboldt in zijn boekenkast staan. Darwin, Goethe, Bolivar, Gay-Lussac, en zo velen meer. Het zijn namen die we nog kennen uit de lessen op de middelbare school. Maar Von Humboldt is alleen nog in de wetenschappelijke kringen bekend.

---

Verjaardag vergeten

Want frappant is, is dat op 14 september 1869 zijn honderdste geboortedag over de hele wereld werd gevierd en honderd jaar later helemaal niet. Men vermoedt dat dit is omdat men na de Eerste en Tweede Oorlog nu niet bepaald stond te trappelen om een Duitser te eren en te herdenken. Terwijl Von Humboldt van mening was dat de wetenschap ver boven politiek en oorlogen (immers voortzetting van politiek met andere middelen, aldus Von Clausewitz) verheven moest zijn. Hij reisde dan ook vrolijk naar Parijs, dat volgens hem het inspirerende centrum van de wetenschappen was, terwijl Napoleon in oorlog was met zijn vaderland Pruisen.
Er zijn rivieren, gebergten – er bestaat een Pico Humboldt – , dorpen en steden, parken (bijvoorbeeld deze in Chicago), provincies, gletsjers en wat al niet meer naar Alexander von Humboldt vernoemd. Ook een krater op de maan. Zelfs ruim honderd diersoorten en driehonderd planten zijn naar hem genoemd. En wat dacht u van het Panama-kanaal? Ook dat idee komt uit zijn koker.

---

Reis doorZuid-Amerika

Door zijn reis naar Zuid-Amerika, bij de gratie van de Spaanse koning, was hij de eerste wetenschapper die inzag dat alles in de natuur onlosmakelijk met elkaar in verband staat. Von Humboldt ontdekte dat over de hele wereld op vergelijkbare hoogten en in vergelijkbare omstandigheden vergelijkbare planten groeiden. Mede door zijn schier onfeilbare geheugen en snelle interpretatie van gegevens was hij hier makkelijk toe in staat.

Alexander werd in een gegoede Pruisische familie geboren. Zeg maar gerust: heel goed. De toekomstige koning was Alexanders peetvader. Maar Alex wilde zich niet voegen naar de wensen van zijn ouders – eigenlijk zijn moeder, want zijn vader stierf toen hij negen jaar oud was. Waar zijn broer Wilhelm braaf het pad van de ambtelijke carrière volgde en Pruisen in diverse landen vertegenwoordigde, ontworstelde Alexander zich aan dat juk. Door zich in mijnbouw te verdiepen, kon hij een beetje reizen. Hij verzamelde zo al veel geologische gegevens, die hem later van pas zouden komen. Al jong raakte hij bevriend met Goethe, op dat moment Duitslands beroemdste dichter en schrijver. Goethe was een jaar of veertig, Alexander midden twintig, maar met zijn inzichten en verbluffend bevattingsvermogen inspireerde hij hem. Het tweede hoofdstuk in het boek, Natuur en Verbeelding, gaat over deze intellectuele elite (niet beperkt tot Goethe, ook Schiller en vele anderen) die elkaar in Jena en Weimar ontmoetten en hoe ze elkaar inspireerden. Erg belangrijk was dat dit kleine maar invloedrijke groepje mensen zich toen realiseerde dat planten en dieren zich aan hun omgeving aanpasten.

Humboldt was een algemeen wetenschapper, dus het was niet alleen plant of dier waar zijn interesse naar uitging, nee, het was alles: zowel het zwerk, als de geologie als cultuur, als…… gewoon: alles.

---

Fernweh

Humboldt had Fernweh. Hij wilde weg, de wereld in. In 1799 bereikt hij eindelijk Zuid-Amerika, het huidige Venezuela. En passant leren we uit dit boek hoe de Spanjaarden daar heersden en verdeelden. Humboldt spreekt zich fanatiek uit tegen slavernij – hetgeen hem niet in dank wordt afgenomen. Om die reden krijgt hij later van de Britse Oost-Indische Compagnie geen pas voor in India. Zij wensten geen gedonder. Humboldt zou zijn vurigste wens, de Himalaya bezoeken, nooit realiseren. (Op zijn oude dag, terwijl hij werkte aan de boekeserie Kosmos, vroeg hij andere wetenschappers die wel mochten gaan, metingen te doen en gegevens te verzamelen.)

---

Onbewust grondlegger milieubeweging

In het huidige Venezuela zag hij wat de verwoestende gevolgen de kap van het oerwoud en de gebruikte landbouwtechnieken hadden. Hij beschrijft de invloeden hiervan op het klimaat. Daarmee werd hij, zonder het te beseffen, de grondlegger van de milieubeweging. Waar kort voor hem de denkers en wetenschappers nog van mening waren dat de mens de wereld een geschiktere verblijfsplaats hadden gemaakt (Montesquieu, 1748) en de wereld voor de mens was geschapen (Francis Bacon) en zelfs Linneaus nog had verklaard dat alle dingen omwille van de mens waren geschapen (1749), huldigde Humboldt wat tegenwoordig een holistische benadering heet.

We lezen hoe Humboldt door de verschillende gebieden van Zuid-Amerika trekt, welke ontberingen hij en zijn reisgenoot moesten doorstaan en hoe ze uiteindelijk over bergen en door dalen Lima bereiken.

---

Naturgemälde

Naar wat toen werd dacht, was de Chimbrazo de hoogste berg van de wereld. In feite ligt ze min of meer op de evenaar. Humboldt en de zijnen beklommen die en (we citeren): ‘het was hier dat hij in een oogopslag de hele natuur overzag’. Dat leidde tot het beroemde Naturgemälde, dat de basis vormde voor een heel ander type wetenschappelijk boek dan men toen gewend was. Eigenlijk bestond het uit een enorme tekening van de berg en zijn omgeving met toelichtingen. De namen van de planten staan in de berg geschreven, links en rechts gegevens over hoogte, luchtvochtigheid, bodemgesteldheid, zwaartekracht, lichtbreking, sneeuw, dieren enzovoorts. De hele natuur en de onderlinge verbanden zijn in een tekening gevat.

 

Van Lima (Peru) naar Guayaquil (Ecuador) naar Mexico en dan naar de Verenigde Staten, dat er toen, onder de president Jefferson, nog heel anders uitzag. Humboldt en Jefferson worden vrienden, ondanks het feit dat Jefferson slaven houdt en Humboldt dat verfoeit. Humboldt informeert de president van de nog jonge staat regelmatig over de Zuid-Amerikaanse politieke en maatschappelijke toestand. Feitelijk had Humboldt gewild dat de VS de revoluties in Zuid-Amerika zou steunen, maar dat gebeurde niet. Onder meer omdat Jefferson besefte dat de Spanjaarden heel bewust maatschappelijke scheidingen in stand hielden, tussen rijke creolen, de middenklasse van mestiezen en inheemse bewoners. In de Verenigde Staten was, uitgezonderd slaven, in principe iedereen gelijk. (Uiteindelijk zal blijken dat de Zuid-Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd een elitestrijd is, hetgeen een verklaring kan zijn voor de huidige politieke situatie in veel van die landen [MergenMetz].)

---

Ansichten der Natur

De toen nog jonge Bolivar, van gegoede afkomst, en oudere Von Humboldt trokken geruime tijd op en discussieerden uiteraard over politiek en revoluties. We spreken nu over de tijd dat Napoleon aan de macht was en zichzelf tot keizer kroonde. Humboldt woonde toen in Parijs en Bolivar was daar ook. Humboldt was een graag geziene gast in de Parijse intellectuele kringen. Hij leefde voor de wetenschap, stimuleerde en inspireerde andere wetenschappers en verzamelde inzichten en ervaringen om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen. In 1808 verscheen zijn Ansichten der Natur – een best seller dat in vele talen werd vertaald.

Met Ansichten der Natur maakt Humboldt duidelijk dat natuurbeleving en wetenschappelijke inzichten niet tegenstrijdig hoeven te zijn. Humboldt schetst in dit boek een totaal overzicht van de natuur over de wereld en dan natuurlijk de samenhang der dingen.

---

Hij hopt wat heen en weer tussen London en Parijs en Berlijn, waar hij niet wil zijn, maar wel moet. Enerzijds wordt hem verraad verweten om als beroemd Duits wetenschapper in het land van de vijand te verblijven, anderzijds betaalt de Koning van Pruisen hem een toelage, die niet vanwege de strijd tegen Napoleon wordt stopgezet. Hij schrijft nu in het Frans en zijn boek Relations Historiques, het reisverhaal door Zuid-Amerika, dat in het Engels is vertaald, vormt voor Darwin de aanleiding om, tegen de zin van zijn ouders, op de Beagle mee te varen naar Zuid-Amerika. Overbodig te vertellen dat Humboldt ook andere later meer en minder beroemde wetenschappers ontmoette, zoals Charles Babbage, de wiskundige die aan de wieg stond van de computer (ja, toen al!). En ook Chales Lyell, de geoloog, die later Darwin bij de ontwikkeling van de evolutietherorie terzijde zou staan. Het is zelfs zo, dat Darwin voortborduurde op ideeën die Humboldt in Relations Historiques had genoteerd. Darwin schuwde ook niet de schrijfstijl van Von Humboldt na te bootsen.

Darwin stond op Humboldts schouders

Von Humboldt is de bedenker van de isothermen, de lijnen op de weerkaarten die een gelijke temperatuur aangeven. Hij en Leyell spraken hierover.
Naarmate zijn leven vorderde steunde hij allerlei jonge wetenschappers (bijvoorbeeld Gauss en Von Liebig, de laatste is welbekend bij tuinders, akkerbouwers en moestuiniers: de man van N-P-K) door aanbevelingen te schrijven maar ook financieel. Alexander gaf niet om geld en bezit – hij leefde voor de wetenschap en kon zelf net aan rondkomen van de toelage van de Pruisische Koning.

---

Kosmos

Uiteindelijk wordt hij min of meer gedwongen permanent terug te keren naar Berlijn, waar hij bij het gevolg van de koning wordt ingelijfd. En hij doceert aan de universiteit die door zijn broer Wilhelm was opgezet: de Akademie der Wissenschaften aan Unter den Linden, thans de Humboldtuniversiteit. Tussendoor ziet hij kans een reis door Rusland te maken. Het is in opdracht van de Tsaar, voor wie hij gebieden met waardevolle delfstoffen moet identificeren. Dat deed hij met succes, want de geologie en mijnbouw was het eerste aandachtsgebied dat hij had ontwikkeld. Maar Humboldt zou Humboldt niet zijn als hij zijn kans niet zou grijpen en van de geplande route afweek en, hé, het Altaj-gebergte bezoekt

.  Terug in Berlijn geeft hij aan de universiteit door Jan en alleman drukbezochte voordrachten. Hij is welbespraakt, legt brede verbanden en toehoorders hangen aan zijn lippen.

Daar ontstaat ook het idee voor zijn finale werk: Kosmos. Een serie boeken die, zeg maar, over alles gaat. Een boek, nee, boeken, die lovende recensies kregen, zoals deze van North British Review:

Mocht de republiek der letteren haar grondwet wijzigen en een vorst kiezen, dan zou de intellectuele scepter aan Alexander von Humboldt worden aangeboden.

---

Ecologie benoemd

Andrea Wulf gaat na Humboldts dood verder met de biografie. In een aantal hoofdstukken, kleine biografiën, beschrijft ze welke invloed Humboldt heeft gehad op latere beroemdheden, zoals Ernst Haeckel, die op zijn beurt contact had met Darwin. Het was Haeckel die de term ecologie bedacht voor Humboldts vakgebied, zoals staat in zijn boek Generelle Morphologie. Haeckel volgde niet alleen bij wijze van spreken, maar ook letterlijk Humboldts voetsporen. Samen met andere wetenschappers richtte hij vervolgens in Jena een wetenschappelijk blad op, dat, uiteraard, Kosmos heette. Als je leest wat Haeckel ontdekt heeft en hoe hij weer allerlei mensen in allerlei disciplines heeft beïnvloedt, dan krijgt dit boek een nog grotere waarde. Bekijk eens Kunstformen der Natur op Wikipedia

---

Maar ook grootheden als George Perkins Marsh, die het beroemde Man and Nature schreef – dat eigenlijk Man, the Disturber of Nature’s Harmonies

moest heten. Maar dat was geen aantrekkelijke titel, vond de uitgever. Dit boek beïnvloedde de Amerikaanse politiek, dat tot dan toe louter opportunistisch was (en nog steeds in grote mate, eerlijk gezegd). Man and Nature bleef buiten de VS niet onopgemerkt en leidde onder andere in Frankrijk en Italië, maar ook Nieuw-Zeeland, tot wetswijzigingen in het voordeel van de natuur. John Muir was weer iemand die daarop voort teerde. Muir is de man die ervoor zorgde dat er in de Verenigde Staten nationale parken kwamen, zoals het Yosemite park. Muir wist president Theodore Roosevelt ervan te overtuigen.

---

Tenslotte

De Uitvinder van de Natuur is een prikkelende titel. Niemand kan de natuur uitvinden, die is door evolutie, interactie en selectie ontstaan, dan wel, zoals sommigen denken: Gods Schepping. Maar Humboldt leerde de door de eeuwen heen verdwaasde mens de beestjes, beesten, planten en meer, weer zien als een samenhangend geheel, iets dat wij nu natuur noemen. De Ontdekker van de Natuur had misschien beter gepast.

Beetje bij beetje komen we bij bewustzijn

Vandaag de dag zijn er natuurvolken die met respect omgaan met hun omgeving, de natuur. Simpel gesteld is de Westerse wereld en zij die daarvan afstammen, behoorlijk van het padje geraakt.
Het boek beschrijft indirect ook de afgelopen tweehonderd jaar, waaruit blijkt dat de mens zich (gelukkig) beetje bij beetje weer bewuster wordt van haar positie in de natuur en haar verantwoordelijkheid dienaangaande.
Hoewel sommigen er nog steeds van overtuigd zijn dat de mens superieur is. En het is nog steeds zo dat we roofbouw plegen. We kennen in de landbouw grote monoculturen, bossen en oerwouden worden nog steeds gekapt of afgebrand voor al dan niet biologische teelt van palmolie en soja. Varende fabrieken vissen de zee leeg.

We zijn nog niet helemaal 180 graden om, misschien 20 graden. Want nog steeds is er een discussie gaande over wat nu goed of slecht is voor de biodiversiteit, over klimaatmaatregelen en -afspraken dienaangaande die door overheden niet worden gevolgd, over gentech en bestrijdingsmiddelen en of we de wereld wel of niet biologisch kunnen voeden.
De achteruitgang in de natuur en het milieu, die Von Humboldt toen al constateerde, gaat nog steeds door. Wetenschappers bewegen zich nog steeds, nee: steeds meer, in een wereldje van specialisme.

---

Amen

Doch, gelukkig is er een kleine verandering op komst, zoals een iets meer natuurlijke langbouw die we  agro forestry noemen (lees dit over voedselbossen).

Misschien is dit het moment voor ons en de milieubeweging om Alexander von Humboldt tot onze held uit te roepen

Dat zijn de laatste regels van het boek. En zo is het (amen).

---

Naschrift

Deze recensie is geschreven op 22 augustus 2016. Op 24 augustus 2016 meldt The Guardian dat op basis van Australisch onderzoek blijkt dat de klimaatverandering rond 1830 (duidelijk) begon. Dat is het tijdperk van Von Humboldt.
Citaat (vertaald):

Industrialisatie leidde tot kleine stijging van de broeikasgassen in de 19e eeuw (18xx). Maar dat de wetenschappers verbaasde was hoe snel dit een verandering in klimaat teweeg bracht.
“De kans is aanwezig dat deze medialle ook een keerzijde heeft,” zegt onderzoeker Abram. “Als we iets kunnen doen om de emissie van broeikasgassen te verminderen of zelfs terug te dringen, dan kan het zijn dat de gevolgen van de klimaatverandering op sommige vlakken ook sneller worden teruggedraaid.”