Rabarber

Deze pagina dateert van 20 april 2008 en is momenteel in onderhoud (december ’24 – januari ’25)

Rheum × hybridum of Rheum rabarbarum of Rheum x rabarbarum of Rheum officinale

Rabarber, rhabarber, rhubarber, rooyebarber, robarber, rubarber (Nederlands); (Gemeine) Rhabarber (Duits); rhubarbe (Frans); rhubarb, pie plant (Engels) rabarbaro (Italiaans); ruibarbo (Spaans)

Het feit dat de naam in vrijwel alle talen overeenkomt, betekent dat het een ‘vrij nieuw’ gewas is. Rabarber is een groente die ook als fruit wordt toegepast.

Naam

Als we tijdens ons onderzoek iets hebben geleerd, dan is het wel dat diverse Latijnse namen voor eetbare rabarber worden gebruikt. Rheum rabarbarum is de of was de gangbare Latijnse naam. Deze rabarber soort is, volgens de ene groep wetenschappers, vermoedelijk in cultuur uit R. rhaponticus ontstaan, maar anderen beweren dat het een wilde uit Siberië is. Er is ook nog R. officinale, die uit China komt en eetbare stengels heeft en ook wordt gebruikt in de Chinese geneeskunst, net als R. palmatum, ook uit China. Maar aangezien er sprake is van ongebreidelde hybridisering (kruisingen) koos men voor Rheum x hybridum als naam voor de culinaire rabarber, maar we zien ook Rheum x rabarrarum. Kortom, het is maar een naam.

Rheum kan van het Griekse rhéon komen, dat iets als planten aan de rivier de Wolga betekent, of moeras of zuursmakend. Een andere uitleg voor rhéon is dat het de naam is voor wortels die uit Iran werden geïmporteerd. In elk geval loopt de Wolga niet in Iran, maar mondt uit in het noorden van de Kaspische Zee. Iran grenst aan het zuiden daarvan. Dus het is niet onaannemelijk dat het ook via het hedendaagse Iran bij de Grieken kwam. (Maar dan hebben we het over Rheum rhaponticum, een vermoedelijke voorouder van de consumptierabarber, zie hierna.)
Rhabarbarum komt van rha (Latijns: rheum) dat de Oudgriekse naam voor de Wolga is, en barbarum, waar barbaren mee werden bedoeld. Brabaren was in de oudheid de verzamelnaam voor vreemde volkeren, niet zozeer onbeschaafd, zoals de tegenwoordige connotatie is. Dus vrij vertaald: het komt van ver, van de oevers van de Wolga.

In de Brieven van Betje Wolff en Aagje Deken lezen we de brief van  Wolfje, geschreven in haar leuningstoel, 24 november 1776′. Daarin heeft ze het over siroop van rooyebarber.

Raventi

De hedendaagse Griekse naam voor rabarber is raventi. Deze is ten tijde van het Ottomaanse Rijk uit het Turks (ravent) overgenomen. En dat lijkt weer op het Russische reven en het Perzische rewas. Nu was het in die tijd zo dat Rusland meer handel dreef met de moslimwereld dan met het christelijke Europa.

Plant

Rabarber is lid van de duizendknoopfamilie. De vlezige bladstelen van diverse soorten en hybriden (culinaire rabarber) worden gekookt en gebruikt voor voedsel. De plant is een niet wintergroene, zeer vorstbestendige vaste plant, die groeit uit korte, dikke, massieve wortelstokken die rabarberkronen worden genoemd. De plant ontwikkelt een substantieel ondergronds dik, massief, opslagorgaan die rabarberkroon wordt genoemd. Hieruit groeien de bladstelen met de bladeren. De kronen kunnen worden gedeeld voor vermeerdering. De plant wordt 1 tot 1,5 meter hoog en breed, is tussen de twee en vijf jaar volgroeid. Om goed te groeien heeft rabarber neerslag nodig en, gedurende zeven tot negen weken, een jaarlijkse koudeperiode van 3°C of minder. De grote, driehoekige bladeren bevatten veel oxaalzuur en antrachinonglycosiden, waardoor ze niet eetbaar zijn. De kleine bloemen zijn gegroepeerd in grote samengestelde bladachtige groenachtig-witte tot rozerode bloeiwijzen.

De oorsprong van culinaire rabarber (Rheum rhabarbarum) is niet bekend. R.rhabarbarum en R. rhaponticum werden vóór de 18^e eeuw in Europa geteeld en gebruikt voor medicinale doeleinden. Tegen het begin van de 18e eeuw werden deze twee soorten en een mogelijke hybride(n) van onbekende oorsprong, in Engeland en Scandinavië als groenten gekweekt. Rheums kruisen makkelijk. De vele variëteiten (rassen) van culinaire rabarber, die we vanwege de kruisingen, Rheum × hybridum noemen, ontstond door selecteren van planten uit open bestoven zaden. Vermeerderen van een mooie rabarberplant geschiedde vervolgens door het delen van de wortelkronen. Derhalve is de precieze oorsprong is bijna onmogelijk vast te stellen [8]. Qua uiterlijk lijken de variëteiten van de culinaire rabarber op iets uit het spectrum tussen R. rhaponticum en R. rhabarbarum. [5 EN}

Historie

De geschiedenis van rabarber is vooral de geschiedenis van de wortelkronen die (gedroogd) als medicinaal middel werden gebruikt. Pas heel laat in de geschiedenis worden rabarberstelen gegeten.

Gaius Plinius Secundis, oftewel Plinius de Oudere (23-79 n.Chr.) vermeldt in zijn Naturalis Historia, boek XXVII, hoofdstuk 105 het gewas rhacoma en maar liefst zesendertig remedies tegen kwalen. Rhacoma zou uit het gebied ‘achter Pontus’ komen. Pontus is de naam voor de noordkust van Anatolië, dat grenst aan de Zwarte Zee, maar ook niet ver van de Kaspische Zee. Rhacoma is wat we nu kennen als Rheum rhaponticum (Siberische of valse rabarber), oftewel rha van Pontus. De Griek Dioscorides, die ongeveer in dezelfde tijd als Plinius leefde, was de eerste die over rhacoma schreef in zijn De Materia Medica en wel dat dit de naam was die de Romeinen aan een heilzame wortel gaven, die ze uit het oosten importeerden. Aan de andere kant van Eurazië was de kennis over de heilzame werking (dus) al ouder.

De Grieken en Romeinen kenden dus de gecultiveerde rabarber niet, wel gedroogde Rheum rhaponticum, die door wetenschappers wordt gezien als (een van de) voorouders. Van deze Siberische rabarber werden toentertijd de wortels gebruikt als heilzaam middel (voornamelijk als laxeermiddel).

Uit allerlei gegevens blijkt dat in de 17e eeuw al op diverse plaatsen in Groot-Brittannië rabarber werd gekweekt. Welke is natuurlijk de vraag. Wat redelijk betrouwbaar is, is de plantlijst van verzamelaar John Tradescant (de Oudere). In de Catalogus Plantarum in Horto van 1656, pagina 161, staat Rhabarbarum verum.
James Mounsey, arts van de Tsaar van Rusland, gaf rabarberzaad aan Sir Alexander Dick, president van het Royal College of Physicians van Edinburgh. Die kweekte het en hij kreeg in 1774 van The Society of Arts een gouden medaille voor de mooiste rabarber. De arts, Sir William Fordyce, publiceerde in 1784 misschien wel het eerste Engelse boek over rabarber: The Great Importance and Proper Method of Cultivating and Curing Rhubarb in Britain for Medical Uses. (De titel is langer dan het boek dik is: 27 bladzijden en expliciet wordt vermeld dat het om Rheum Palmatum gaat.)[14]

China

Rabarberkronen, en wel die van Rheum palmatum, werden al duizenden jaren in de Chinese geneeskunst toegepast.

Marco Polo

Marco Polo (1254 – 1324) krijgt de eer toegeschoven dat hij de rabarber naar Europa heeft gebracht. Dat is twijfelachtig. Uit zijn verslag [13] maken we op dat hij inderdaad grote hoeveelheden rabarber aantreft, in de bergen van de provincie Sukchur. Maar daar waren ook al reizigers voor hem geweest. We lezen niets over dat hij rabarber mee heeft genomen. Hij vertelt wel dat er al hevig in wordt gehandeld [14]. En hij was zelf een koopman-avonturier, dus wellicht heeft hij daar zelf wat gedroogde rabarberwortel ingekocht en mee terug genomen.

Inheems in Europa

R. rhaponticum komt in Europa onder andere in het wild voor in het Bulgaarse Rila-gebergte, maar het wordt betwijfeld of deze daar inheems is. Sommige onderzoekers zijn van mening dat het door de monniken van het Rilaklooster is geïntroduceerd. Maar anderen constateren dat het op geïsoleerde plekken in het gebergte groeit, waar de mens niet of nauwelijks is geweest. In 1973 werd ook in Noorwegen een wilde (inheemse) populatie gevonden die morfologisch en cytologisch identiek is aan de Bulgaarse. Deze populatie is verdwenen, waarvoor diverse oorzaken zijn te noemen. Het blijft daarom de vraag of R. rhaponticum Europees inheems is [9].

Rabarber komt oorspronkelijk uit Mongolië en is al zo’n vijfduizend jaar in cultuur [5 NL]. Chinees documentatiemateriaal van 2700 v Chr bewijst in elk geval het bekend zijn met de plant. In [1] staat het hier sinds de zestiende eeuw (dus 15xx) voor medische doeleinden wordt gebruikt. Sinds de achttiende eeuw wordt het in Europa als groente gegeten. Het is vanuit Groot-Brittannië of Frankrijk over eerst de westerse en later de rest van de wereld verspreid. In Nederland wordt het vanaf 1900 geteeld [5].

Uit India

In de 17e eeuw werd rabarber veelal uit India geïmporteerd en door de Deense Oost-Indische Compagnie in Nederland in de handel gebracht. In de Amsterdamse Saturdaegse Courant van 16 juli 1697 lezen we onder de kop ‘Duytsland en d’aengrensende Rijken’, naast oorlogsberichten ook: CARGA der waren welke den 19 July O. Styl voor de Deensche Oost-Indische Comagnie opentlyk op de Beurs alhier sullen verkogt worden [….] 169253 pp Peper, 1876 pp Lange Peper, 2423 PP Rhabarber, 1581 PP Burri Burri, 679 PP Kaneel […] En in de Oprechte Haerlemsche Courant van 16 april 1698 lezen we, bij de scheepsberichten uit het gebied ‘Polen, Pruyssen, &ce’: “Van het Deensse Oostindise Retourschip, ’t geen jongst uyt Oostindiën overgekomen en volgens schrijven van Elseneur in de Sont geavanceert is, is de Carga van de volgenden inhout. Carga van de Waren, welcke den 14 July 1698 door de Deensse Oost-Indise Compagnie verkocht sullen worden [….] 434 p. Witte Peper, 142280 p. Peper, 720 p. Rhabarber, 3 Olyphants Tanden wegende 93 en een half Pont, 974 p. Cubeben [….]”

Trivia

Kleurstof

De wortel van rabarber werd ook, weliswaar niet grootschalig, als kleurstof voor wol gebruikt. Het kleurde rood of geel [11]. (Dat verklaart wellicht de Chinese naam.)

Barbaras rabarberbar

Barbaras Rhabarberbar is een tongbrekende rap van de Duitse cabaretier Bodo Wartke die hij samen met Marti Fischer (rechts) brengt.

Culinair

De eer van het culinaire gebruik van rabarberstelen gaat naar de Engelse keuken.

Rabarber die gekweekt wordt in verwarmde kassen heet kasrabarber en is meestal in het vroege voorjaar te koop, ruim voordat er vollegrondsrabarber is.

Het blad is oneetbaar, zelfs giftig. De stengels bevatten veel oxaalzuur, hetgeen aan onze tanden is te merken. (Oxaalzuur “pakt” kalk en wij proeven vervolgens het onprettige calciumoxalaat.) Hierdoor is rabarber goed te combineren met kalkhoudende producten (melk, yoghurt). Soms voegt men bij de bereiding wat kalk toe. Doch aan de andere kant geldt dat het calciumoxalaat door ons lichaam slecht is af te breken en nierstenen kan veroorzaken. Door kort te blancheren wordt een deel van het oxaalzuur verdreven.

Rabarber kan zowel in de zoete als hartige keuken worden gebruikt. De rabarberstengels kunnen worden gekookt en tot moes worden verwerkt. Al dan niet in combinatie met vruchten tot jam. Of in relishes. Stukken rabarberstengel worden in taarten en cakes toegepast. Rabarber gaat goed samen met frambozen en cider.

Bewaren

Het beste is zeer koud, optimaal 0^oC en bij een hoge luchtvochtigheid (90% of meer). Dan kan het wel tot vier weken goed blijven. Verpak het dan wel zo dat er geen vochtverlies optreedt en verwijder daarom ook zo veel mogelijk blad. Onverpakte rabarber met aangehecht blad blijft bij 21^oC hooguit een dag goed en verwelkt. [10]

Je kunt rabarber ook rauw invriezen. In stukjes gesneden. De een zegt: eerst even blancheren, de ander vriest ze zo in.

Voedingswaarde

Per 100 gram rauw rabarber:

calorieën	21 kcal
water	93,61 gr
eiwitten (proteïne)	0,9 gr
vet (lipiden)	0,20 gr
koolhydraten	4,54 gr
voedingsvezel	1,8 gr
suikers	1,1 gr
disachariden	die, als ze er zijn, vormen een onderdeel van de koolhydraten
mineralen	natrium 4 mg; kalium 288 mg; calcium 86 mg; magnesium 12 mg; fosfor 14 mg; ijzer 220 µg; koper 21 µg; zink 100 µg, mangaan 196 µg, selenium 1,1 µg
Vitaminen:
Retinol (A)	0 (en bèta-caroteen 61 µg)
thiamine (B1)	20 µg
riboflavine (B2)	30 µg
niacine (B3)	300 µg
pantotheenzuur (B5)	85 µg
vitamine B6	24 µg
folaten (totaal – B11/ B9)	7 µg
cobolamines (B12)	0
ascorbinezuur (C)	8 mg
vitamine D	0
vitamine E (alfa-tocopherol)	270 µg
Vitamin K (phylloquinone)	29,3 µg
Aminozuren	rijkelijk, 105 mg aan arginine
Lipiden:
Verzadigde vetten	53 mg
Enkelvoudig onverzadigd	39 mg
Meervoudig onverzadigd	99 mg
Cholesterol	0
Oxaalzuur	0,5%

Teelt

In koele en gematigde klimaten is rabarber een van de eerste voedselplanten die wordt geoogst.

Zaaien	vaste plant; rabarber kan worden gezaaid maar wordt meestal uit de kronen voortgekweekt. Planten gaan 10 – 20 jaar mee.
Uitplanten	eind oktober – begin december; de neuzen plm. 5 cm onder de grond
Oogst	Van pakweg medio april tot eind juni. Soms tot en met de eerste weken van juli. Daarna moet de plant op krachten komen. Pak de steel onderaan vast, buig ‘m wat naar buiten en trek met een licht draaiende beweging los van de kroon. Van nieuwe planten het eerste jaar niet oogsten. Vanaf het derde jaar kan er volop worden geoogst.

Dek de rabarber in de late herfst en vroege winter af met een bladerdek. Dan bevriest de grond niet zo en loopt het eerder uit.

Rabarber kan vroeg in het jaar worden voorgetrokken door er een speciale terracotta rabarberforceerpot over te zetten. Maar een hoge emmer of aardenwerk pot voldoet ook. Het kan zelfs, net als witlo(o)f, in een emmer of met folie beklede houten kist in een donkere kelder worden gedaan. De ideale temperatuur is 12^o C. En de plant een beetje vochtig houden. Het voordeel is niet alleen een vroegere oogst, maar ook mooiere, rode stelen.

Rassen

Queen Victoria (oud ras); Champagnerood; Vierländer Blut (mooi rood, hebben wij zelf), Timperley Early (vroeg); Goliath (productief, laat ras, inwendig groen); Sutton’s Seedless (geen zaadstengels, inwendig donkerrrood); Holstein Blood Red (oud ras); Early Albert; Champagne Rood (Red Champagne)

Zaadteelt

Rabarber is niet zaadvast en kruist (dus) makkelijk, dat moge duidelijk zijn uit het voorgaande. Er wordt meestal vermeerderd door stekken te nemen van de kronen (vanaf het derde jaar). Met een scherpe spade steek je deze in stukken. De buitenste brokken zijn het best. Eens stuk of stek moet minstens twee knoppen/neuzen hebben. Scheuren gebeurt in het najaar of februari-maart. Het najaar is de beste tijd, omdat de planten dan voor de winter al vast staan.

Ziekten en belagers

Niet of nauwelijks. Natte grond kan rotting geven.

Literatuur: [1] Food Plants of the World; [2] Handboek Ecologisch Tuinieren; [3] Planten voor Dagelijks Gebruik; [4] Groente & Fruit Encyclopedie; [5] Wikipedia 19-04-2008, 28-12-2024 NL EN DE FR; [6] USDA National Nutrient Database for Standard Reference; [7] Lizet Kruyff, 21 mei 2021; [8] Genetic diversity of Finnish home garden rhubarbs (Rheum spp.) assessed by simple sequence repeat markers, Pirjo Tanhuanpää c.s., 25 sept 2018; [9] Present Distribution and Ecology of Rheum rhaponticum (Polygonaceae), Bo Libert c.s., Willdenowia, 1 september 1989; [10] Storage and Shelf Life
of Packaged Rhubarb, USDA Agricultural Research Service, marketing research report 771; [11] Locating rhubarb, Erika Monahan in het boek Early modern things: objects and their histories, 1500–1800, 2013; [12] Heukels, Flora van Nederland, 2006; [13] Travels of Marco Polo, Marco Polo; [14] Celebrate the Rhubarb, Julia Blakely, Smithsonian Institute, 21 januari 2015;

---

---

Historie

Is het een groente of is het fruit (in de bredere zin)? Op de keper beschouwd een groente die als fruit wordt toegepast.
Rabarber komt oorspronkelijk uit Mongolië en is al zo’n vijfduizend jaar in cultuur. Chinees documentatiemateriaal van 2700 v Chr bewijst in elk geval het bekend zijn met de plant. Het zou door Marco Polo (1254 – 1324) uit dit verre Azië naar Europa zijn gebracht. In [1] staat het hier sinds de zestiende eeuw (dus 15xx) voor medische doeleinden wordt gebruikt. Sinds de achttiende eeuw wordt het in Europa als groente gegeten. Het is vanuit Groot-Brittannië of Frankrijk over eerst de westerse en later de rest van de wereld verspreid. In Nederland wordt het vanaf 1900 geteeld [5].

In Groot-Brittannië is een heuse rabarbercultuur ontstaan. Tijdens de Victoriaanse tijd waren er heel veel rassen en smaken; kersen, reine claude, aardbei, groene appels. Het werd bij wijze van spreken elke dag van het seizoen gegeten. Clumber Park in Groot-Brittannië heeft de nationale collectie met 130 rassen.

---

---

Ze kennen daar de zogenaamde Rhubarb Triangle (rabarberdriehoek), tussen de plaatsen Wakefield, Morley en Rothwell. Daar wordt de rabarber overwegend in donkere schuren geteeld. En eind februari is er elk jaar in Wakefield het ‘food, drink & rhubarb festival‘.

---

---

Plantafstand: 1 x 1 meter.

Water: Voldoende. De stengels bestaan uit veel vocht, dus moge duidelijk zijn dat in droge perioden water geven helpt.

10 maart 2007	16 maart 2007	26 maart 2007

Bemesting

Veel; geen kali. Rabarber vreet veel mest en compost. Zonder mest groeit de plant ook, maar is de opbrengst geringer.

---

Bodem & standplaats