Radijs

Raphanus sativus subsp. sativus – kort: Raphanus sativus (oud: Raphanus sativus)

Radijs, knollekes (Nederlands); radish (Engels); Radies, Radieschen (Duits); radis, rave, petite rave (Frans); rábano (Spaans); ravanello (Italiaans);

Oorspronkelijk is het zgn. langedagplant – dus voorjaar – en grijs/geelgrijs van kleur. Maar er zijn nu ook rassen die het in het najaar, bij afnemende daglengte, goed doen. In 1821 definieerdede Zwitsese botanicus Augustin Pyramus de Candolle de scheiding tussen de “gewone” Europese radijs en de grote lange zwarte of witter wintersoorten.
Wij bespreken hier de gangbare zomerradijs.

Radijs behoort tot de kruisbloemigen – Cruciferae of Brassicaceae. Beide Latijnse familienamen zijn toegestaan. De laatste is wel een heel stevige hint: het is in die zin familie van de kolen. (Maar ook van Judaspenning, pinksterbloem en nog veel meer.) Radijs is in feite een opgezwollen stengel, de hypocotyl; het deel dat zich onder de zaadlobben bevindt. Er zijn zes radijs-achtigen, cultuurvariëteiten. Hiertoe behoort naast de radijs zelf, ook de rammenas (de rettich is de witte rammenas), de daikon (die bij ons weer als witte rammenas wordt betiteld),  de groene radijs (luobo). Daikon is in het Japans een meer algemene naam voor radijs – zo is de Europese radijs hatsukadaikon (廿日大根).  Een van de grootste radijzen is de  Sakurajima, die gemiddeld genomen zo’n 6 kg is en 50 cm doorsnee.

Het Nederlandse knopherik, R. raphanistrum, wordt ook wel wilde radijs genoemd en als de voorvader van de hedendaagse radijs.

Naam
De geslachtsnaam raphanus, hoewel Latijn, komt van het Grieks en betekent ‘snel groeiend’. (Komt daar het Nederlandse ‘rap’ vandaan? Hoewel het etymologisch woordenboek daar anders over denkt.)
In elk geval is het logisch dat van het oude (Duitse) Rhetich in de loop der tijd Radies – Radijs wordt. En Rhetich wordt later als Rettich hergebruikt voor de witte rammenas – een winterradijs. Radijs, het Duitse Radies – ook wel Radisze – komt van het Latijnse Radix – dat wortel betekent. In Italië heette het vroeger radicetta.
Sativus betekent zaaien of telen.

Historie

Er zijn nauwelijks tot geen archeologische vondsten die zouden kunnen helpen bij het vinden van de bron, het gebied van oorsprong. Maar men vermoed dat het Zuidoost Azië is, omdat daar de wilde radijs wordt gevonden. India, centraal China en centraal Azië, zijn dan secundair. [13] houdt het op ergens tussen het oosten van de Middellandse Zee en de Kaspische Zee, omdat daar de meeste variëteiten voorkomen, die richting China in aantallen afneemt. [14] zegt dat het voortgekomen is uit R. raphanistrum, omdat die rijkelijk in Europa voorkomt. [12] zegt dat China het land van oorsprong is, omdat daar ook wilde vormen voorkomen.

In [16] staat echter “The radish is considered as having originated in Europe and been introduced into China in acient times. The Chinese name Lu Fu, rendered in many sersions op similar souds, is regarded as a translteriation of  the classical name Rahpus.” [15] zegt dat dit ongeveer 700 BCE (before current era, voor onze jaartelling, voor Christus) is. De Chinezen zeggen dus dat het uit Europa komt.

Uit recent genetisch onderzoek blijkt dat er wellicht twee of zelfs vier onafhankelijke domesticatie-gebeurtenissen moeten zijn geweest, zowel in Europa als in Azië.

Wetenschappers beschouwen het als een van de oudste cultuurgewassen; we lezen dat Edgar Anderson, Amerikaans botanist, gezegd of geschreven heeft dat het al in Egypte van voor de piramiden werd geteeld. Herodotus (5^e eeuw v. Chr.) schrijft in Histioriën (boek 2, paragraaf 124, 125 over de Piramide van Cheops (ca.2500 v. Chr.): “Er zijn schrijfsels, in Egyptische tekens, op/in de piramide die aangeven hoeveel er werd besteed aan radijsjes en uien en knoflook voor de arbeiders.”

Men heeft in Qasr Ibrim, Egypte, gedroogde zaden in een opslagvat uit de 6e eeuw na Christus gevonden en onderzocht op basis van chemische samenstelling. Die lijken sterk op onze hedendaagse radijszaden [11]. In [10] wordt in een lange volzin beweerd dat radijs enerzijds behoorde tot het voedsel van de Europese jager-verzamelaars – zo’n 10.000 tot pakweg 5.000 jaar geleden – en anderzijds pakweg 2000 BCE uit Azië in Egypte aanlandde. Men refereert aan het werk van Reay Tannahill (Food in History, 1988). Maar in [10] staat ook dat andere wetenschappers zeggen dat het historisch gebruik in Egypte hoofdzakelijk is gebaseerd op literatuur en in het bijzonder op wat Plinius de Oudere heeft geschreven. Dus één bron. Maar dan hadden ze Herodotus’ Historiën niet gelezen.

Grieken en Romeinen
In onze geschreven geschiedenis blijkt dat de oorsprong ongeveer de derde eeuw voor Christus moet zijn, althans toen pas schreven Griekse en Romeinse botanici over gewassen die wel heel sterk op radijs lijken. Theophrastus beschrijft de boeotion, die op onze ronde radijs lijkt.

In de tempel te Delphi, gewijd aan de god Apollo, stonden modellen van rapen, bieten en radijzen, in resp. lood, zilver en goud. De Grieken hechtten namelijk grote waarde aan de goede eigenschappen van deze knol. Volgens [6] is het een radijs, volgens andere bronnen een rammenas.

Plinius de Oudere steekt de draak met de Grieken en merkt in zijn Naturalis Historia (deel 4 gaat hoofdstuk 26) op dat radijs winderigheid veroorzaakt, zoals dat is bij de meeste kruisbloemigen (kolen). De Romeinen kenden wat verschillende radijssoorten: o.a. die van Algidan (een Toscaanse berg, 22 km van Rome) en de Syrische, die syriacum wordt genoemd. Ook Lucius Iunius Moderatus Columella vermeldt deze. Voorts zegt Plinius dat het in losse grond moet worden gezaaid en dat het koude minnend is. Hij schrijft: “In Duitsland doen ze het zo goed, dat ze zo groot als een baby zijn”. Men vermoedt dat Plinius zich vergist, het zou om (suiker-)biet gaan.

Horatius schreef dat sla en radijs dingen zijn die de lusteloze maag stimuleren.

Deze radijs, zoals wij die kennen, bleef na de Romeinse val tot in de Middeleeuwen vrij onbekend in meer noordelijke streken van Europa.

Vroeg in Duitsland

Grote radijzen (rammenas e.d.) zijn eerder bekend dan de kleine radijsjes. In de 13e eeuw worden grote radijzen door Albertus Magnus beschreven.

In 1522 wordt Raphanus vulgaris (de oude Latijnse naam), door Hieronymus Bock, ook bekend als Tragus, als vrij gangbaar in Duitsland gemeld. De titel van zijn boek is erg lang, dus we houden het op de eerste drie woorden: ‘Das Kreütter Buch’. De eerste editie verscheen in 1539 en in 1546 een herdruk met afbeeldingen. Hierin staat o.a. (pag 327):

Inn unsern Deütschen Land wachsen auch drei geschlecht, nemlich die runde und gemeine Rhetich/ als zu Straßburg und Speier. Darnach die langen Rhetich werden ettwan elen lang/ wie die obgemelten Stechrüben/am geschmack süsser und milter dann die runden/wachsen in Lothringen/und die Statt Metz.

Bock zegt ook dat hij de ronde radijs voor de corinthium van Theopharstus houdt en de syriacum van Plinius de Oudere. Grappig is dat Bock het ook over de boeotia radix van Theophrastus heeft, maar die is zoeter van smaak – aldus Theophrastus aldus Bock. De zeer lange radijs wordt door Theophrastus radicem Cleonean genoemd, aldus Bock. Enfin, we hebben het dus vermoedelijk over de gewone ronde radijs en de wintervormen rammenas en witte rammenas (rettich).

In het Neuw Kreuterbuch van Tabernaemontus (1564) komt de ronde radijs volop aan de orde.

Laat in de Lage Landen
Maar in 1586 waren ze niet erg bekend in Brabant – zegt Henry Lyte. Hij vertaalde het Cruydt-Boeck (1554) van Rembert Dodoens, dus hij kon het weten. Dodoens schrijft: “Radijs es tweederleye/ Tam ende wildt/ van den welcken die Tamme oock tweederleye es/ een met rondachtighe wortelen ghelijck Steckrapen/ diemen in Brabant niet veel en vint/ ende een met seer langhe wortelen die hier seer ghemeyn sijn. Ende boven desen zoo esser oock noch een andere dat Water radijs ghenaemt wordt. Dat een manier van wilden Radijs es.”

Wij hebben ook een uitgave van 1618 – dertig jaar na Dodoens’ overlijden! Daarin is sprake van twee geslachten: “Tam ende Wildt: en ten derden wordt daer een groote radijs bij gerekent diemen Meerradijs noemt.”’ (Meerradijs is Meerrettich heet thans mierikswortel.)
Hij beschrijft de tamme met grote, brede ruwe bladeren en met tere bloempjes. “De wortel is van buyten ende van binnen meestendeel witt / somtijts van buyten wat bruyn oft swartachtich / scherpachtich van smaeck / van maecksel dick en lanck / als den gront goet is: somtijts oock wat dicker ende roiter.”
Het lijkt erop dat in deze uitgave de kleine, ronde radijs nog niet bekend is. Maar in het bijvoegsel bij dit hoofdstuk staat: “Te Constantinopelen wassen schoone van buyten roode seer smakelicke Radijsen: dan als het saet van dese hier te lande gebracht wort / soo coomen daer heel harde en houtachtige Radijsen van.” Hij benoemt “De kleyne soorte die ghemeynlijck met een roode Schelle bedeckt is / heet daermon Rapahuns minor purpureus.”

In de De Nederlandtse Herbarius of Kruydt-boeck (1682) van Petrus Nylandt wordt de radijs kort vermeld – ‘van gedaente die van Rapen niet ongelijck’ – en alleen maar de langwerpige.

In Beschryving van Moes- en Keukentuin van Johann Hermann Knoop (1769) komt op bladzijde 174 ‘radys en ramelats’ aan de orde. Hij onderkent vier soorten, t.w.: (1) de kleine lange radijs (Maand-Radys genoemt), (2) kleine ronde witte radijs (Knol-Radys genoemt), (3) grote ronde witte radijs (witte Ramelats genoemt) en (4) grote ronde zwarte radijs (zwarte Ramelats, ook Spaanse Radys genoemt).

Opmerkelijk is dat Uilkens in zijn Groot Warmoezeniers handboek (1855) schrijft dat radijs in 1548 uit China is gekomen. Hij maakt onderscheid tussen de rammenas en radijs. En vervolgens:

Groot-Brittannië
[18] schrijft dat de (kleine) radijs pasmidden 16e eeuw in Groot-Brittannië werd ingevoerd – dat past bij de uitspraak van Lyte. Vlak voor het door de Spanjaarden en Portugezen in Amerika is geïntroduceerd. Radijs is pas de laatste tweehonderd jaar gemeengoed is geworden

en de rest van de wereld
Historisch gezien [17] is het gebruik van radijs nogal verschillend. De Sikh in India gebruiken de jonge bloemknoppen als groente, maar de zaden ook voor olie. In Arabische contreien werd radijs vooral geteeld om het bladgroen. In 1726 werd radijs in Groot-Brittannië als bladgroente voor salades geteeld – dat staat in The Complete Seedsman van Benjamin Townsend (1726). Maar naar mate men meer en meer over groenten en natuur begon te schrijven zien we dat het overal in de toen bekende wereld wordt waargenomen (1658 Java, 1837 Mauritius, 1842 India enzovoorts.)

Trivia

Van radijs wordt ook radijsolie gemaakt, een biologische brandstof. Dat deden de Egyptenaren ook al – men zegt dat ze radijs niet aten, wel de zaden tot olie persten.

Men vermoedt dat radijs een van de eerste groenten is geweest die uit Europa in Amerika terecht is gekomen. Dat zou in 1544 zijn gemeld – maar of dat waar is, weten we niet.

In 1937 verscheen de Nederlandse film Bleeke Bet. Daarin wordt de radijswals gezongen.

Radi is iets Beiers. Een in een spiraal gesneden radijs – eigenlijk een rettich – met zout bestrooid, dat met name bij bier tijdens het Oktoberfest wordt genuttigd.

In de Mexicaanse stad Oaxaca wordt op 23 december La Noche de Rábanos gehouden, de Nacht van de Radijs. De Spanjaarden hadden de radijs in Mexico geïntroduceerd. Groentekooplieden maakten hun groenten aantrekkelijkerd door er beelden van of mee te maken. Dat was een groot succes, en werd in 1897 tot een officiële competitie tussen, thans, kunstenaars. Traditie in Oaxaca. Het doet wat denken aan het Nederlandse bloemencorso.

In Hall, in Tirol (Oostenkrijk) wordt elk jaar op de laatste zaterdag van april het Radieschenfest gehouden.,

Nederland
De scherpe smaak (veroorzaakt door glucosinolaat) van de vollegronds-radijs wordt door veel mensen minder gewaardeerd dan de mild smakende kasradijs, die veel sneller groeit. De teelt in de vollegrond is in de loop van de vorige eeuw onbelangrijker geworden. Sinds circa 1985 komt vrijwel alle radijs die in de winkels ligt uit de kas.

De Nederlandse teelt is geïndustrialiseerd. Gespecialiseerde kastelers kunnen acht of negen teelten per jaar oogsten, waarbij de zaai, oogst en verpakking in hoge mate is gemechaniseerd. De voeding gaat met de beregening mee en wordt net als het kasklimaat computergestuurd. Aan het eind van het seizoen wordt de grond gestoomd. Op de steriele zandgrond teelt men zo, jaarrond en jaar in, jaar uit, radijs. In het Westland is een gespecialiseerde kastuinder die op twintig hectare elke week 180.000 bosjes produceert, uitsluitend ronde rode. Nederland is, voor Frankrijk en voor Italië, een van de grootste radijstelers van de EU. [25] Tachtig tot negentig procent van de radijs wordt geëxporteerd, voor het overgrote deel naar Duitsland.

Culinair

Door de consument wordt radijs wordt al lang niet meer als gezonde voorjaarsgroente gezien, maar als frisse rauwkost die jaarrond te koop is.

“Radijs maakt de smaakpapillen schoon en klaar voor drank en eten.” Aldus Jane Grigson [6]. Dat sluit wel aan bij wat Horatius zei (zie hiervoor).

Tip: Voze radijzen drijven in water.

Wij eten radijs voornamelijk rauw, in dunne plakjes op brood of in salades. Maar het is ook te stoven of te stomen. En er kan soep van worden gemaakt. En het blad kan als stoofgroente worden gegeten. Kijk bij de recepten op onze website. Geraspt komt het ook voor in Japanse gerechten en schotels.
Jane Grigson [6] houdt niet van radijs. Ze heeft in haar Groentekookboek geen enkel gerecht opgenomen.
“De enige radijssalade die ik echt lekker vind is een Marokkaans gerecht dat Claudia Roden heeft opgenomen in haar boek over het eten in het Midden-Oosten,” aldus Grigson. Waarvan akte.
Rauw is ze wat scherp, dat komt door de glucosinolaat – die ook in mosterd voorkomen (ook lid van de koolfamilie) – en het enzym myrosinase.

Pas gekiemde radijs wordt als zgn. daikon-kers gegeten. En ja, er wordt zelfs radijssap gemaakt.

Gezondheid
De kleur van de radijs wordt bepaald door anthocyanen. Voor rood is dat de anthocyaan pelargonidine. Voor paars is het cyanidine. En dat alles behoort tot de flavonoïden, heel gezond dus. Het helpt tegen Aderverkalking, hartproblemen, vrije radicalenafvang, cognitieve achteruitgang (dementie e.d.), kanker en ontstekingen. En het is goed voor de bloedsomloop. Kortom, tegen ouderdomskwalen. Het is in de meeste rode of paarse groenten aanwezig. Pelargonidine komt, naar verluidt, rijkelijk voor in bruine bonen. Cyanidine zou helpen tegen obesitas en diabetes.

Radijs zou goed zijn tegen eczeem en andere huisaandoeningen, astma en andere longaandoeningen, goed voor de lever, spijsvertering, schildklierwerking en het hart.
Ten aanzien van de schildklier wordt door andere bronnen gewaarschuwd om juist geen radijs te eten. Radijs zou de opname van jodium tegen gaan en jodium is juist nodig voor goede schildklierwerking. Maar gelukkig, andere bronnen zeggen dat radijs helpt tegen een tè actieve werking van de schildklier. Hetgeen het weer een beetje logisch maakt. Enfin, we zijn geen arts of biochemicus, dus wij adviseren niets.

Bewaren

Als u ze niet zelf teelt: koop radijs altijd met loof en wortel en koop ze met stevige knollen. In de zomer zijn de kleinere het lekkerst. ‘s Winters de grotere. Als u radijs in de koelkast bewaart, maakt u ze dan tevoren schoon. D.w.z. groen en wortels eraf. Goed verpakt zijn de knolletjes dag of vijf in de koelkast houdbaar. Het loof een paar dagen.

Invriezen
Kan. Maar vanwege het hoge watergehalte scheurt de radijs. Dus (a) eerst goed wassen, (b) in stukken snijden, (c) twee à drie minuten blancheren en direct in ijskoud water terugkoelen en (d) goed uit laten lekken en (e) invriezen.

Voedingswaarde

Teelt

Goede vrienden: Radijs bij sla, erwten, wortels en knolraap.  Maar ook bij pastinaak, Oos-Indische kers, kervel, komkommers.  Strokenteelt met sla komt veel voor.

Koel weer is fijn voor optimale groei. Als ze groot zijn en het is warm weer, schieten ze in bloei.

Zaaien	Vroeg Kiemtemperatuur is 5o, rijen 15 cm uit elkaar Februari, maart onder koud glas Eind maart tot half april buiten ( 3-6 weken voor de laatste vorst) Herfst Juli en augustus, buiten. Meer naar de zomer, veroorzaakt te snelle groei, waardoor de radijzen voos worden. Als je het dan persé wilt, kies dan een beschaduwde plek. Zaai ronde radijs niet diep (½-1 cm), kegelradijs mag op 2 cm worden gezaaid.
Uitplanten	n.v.t. er wordt ter plekke gezaaid – eventueel wat uitdunnen – in de rij 2 à 2,5 cm
Oogst	Vier tot vijf weken later, radijs staat bekend als 25-dagen

Je zou het niet zeggen, vanwege de koolvlieg, maar radijs staat bekend als insectenverdrijver. Ze houdt bepaalde komkommerkevertjes weg en ander ongedierte dat gek is op pompoen en courgette.

Plantafstand: 2 cm in de rij; 10 cm tussen de rijen.

Water: Voortdurend vochtige grond is goed.

Het scheuren der radijs komt door te late oogst èn door onregelmatige vochtigheid van de bodem.

Tip: Radijs wordt, omdat het zo ‘rap’ kiemt, ook gebruikt als markeerder. Dus tussen traag kiemend zaad zaaien.

Bodembedekker: In China wordt het in de winter ook gebruikt als bodembedekker teneinde ongewenste kruiden te voorkomen.

Bemesting

Geen aparte bemesting. Gezien het feit dat het tot de brassica behoort, is het aannemelijk radijs bij de kolen te zaaien. Maar radijs mag niet te veel stikstof, daardoor ontstaat namelijk meer loof. Kalium is oké. Geen verse mest of compost. Dat alles pleit voor het wortelgroentenbed, maar doe dat maar niet als het latere (herfst-)teelt betreft. Tussen erwten, bonen en sla kan het ook worden gezaaid. Bij herfstteelt bestaat namelijk grotere kans op knolvoet; zaai dan toch maar in het kolenbed.

Bodem & standplaats

Voorkeur is zandgrond, maar wel met veel organisch materiaal (om gelijkmatige vochtvoorziening te hebben). In klei ontwikkelen ze veel loof. Maar in principe is alle grond oké (zie hiervoor). Zonnig, maar als de zomer nadert, (lichte) schaduw.

Rassen

Er zijn er te veel om op te noemen. [15] stelt dat er in China 2100 rassen zijn vastgelegd in de National Mid-term Gene-bank for Vegetables. Wij hebben leuk succes met Rudolf. Makkelijk, geen aantastingen.

Vroeg: Rudolf, Saxa, Rode Scharlaken, Ronde Witte, enzovoorts
Gala en roodbol zijn populair in Nederland.

Herfst: Cherry Belle, Riesen van Asperen (oud ras)

De echte winterrassen zoals rammenas/rettich/daikon laten we hier buiten beschouwing.

Oude rassen:
French Breakfast (1865), Gournay Lange Paarse (1858), Chinese Rose (1843, herfst), Sparkler (1885, de bovenste helft is helder rood, de onderste helft wit en een scherpe scheidslijn ertussen), rosso tondo a piccolo punta bianca (Italiaans), ijskegel (<1896, wellicht tot in de 16e eeuw), candela di fuoco (<1856), vroege gele/jaune hâtif (<1855 – Uilkens noemt haar al), Riesen von Aspern (reuzegrote rode radijs <1900), red head (rode kop, wit lijf, Amerikaans), Violet de Gournay (<1885); Long scarlet/Rose longue (<1868),

Zaadteelt

Radijs is een kruisbestuiver, maar kruist niet met andere soorten, zoals kolen. Gebruik dus geen hybride (F1), maar zaadechte, minstens 20 planten, anders gaat het driften. Ook leuk, maar dan klrijg je op den duur afwijkende radijzen. Het beste is de vroege teelt hiervoor te gebruiken. Oogst zoals normaal, maar plant de knolletjes met 30 cm tussenruimte voorzichtig weer uit. Kort het blad dan in tot een centimeter of twee, om te veel verdamping te voorkomen terwijl de wortels opnieuw grip in de grond krijgen. Van voze radijzen wordt geen zaad geteeld. Zaad is minstens zes jaar houdbaar. [21]

Ziekten en belagers

Een kruisbloemige, een brassica, is gevoelig voor knolvoet. Maar radijs groeit zo snel. Bij herfstteelt kan wel knolvoet optreden. Gezien wisselteelt en de uitbanning van ziekten, is het aan te raden ze toch in het koolbed te zaaien.

Koolvlieg. Tja. Het enige dat helpt is insectengaas of de koolkraag.

Aardvlooien, hele kleine kevertjes waarvan de larven in de aarde leven. De volwassen dieren willen wel eens  gaatjes in de bladeren eten.

De koolgalmug – welke moestuinier kent deze lastig te bestrijden etterbak niet, maar als je radijs vroeg zaait, voor een vroege oogst (mei), dan is de koolgalmug nog niet actief.

Foei!
Het aardige is dat in [12] van 1984 de Amerikaanse wetenschapper Anderson als Andersom wordt geschreven en dat dit ettelijke malen in andere wetenschappelijke stukken naar voren komt. In 1984 waren er nog geen geavanceerde tekstverwerkers met spelling checker. De eerste IBM PC kwam in 1981 op de markt. De in die jaren populaire tekstverwerker WordPerfect brak in 1986 pas goed door. Enfin, copy & paste van “wetenschappers” en zo wordt iets vanzelf waar op Internet.