Rabarber

Oorspronkelijke versie: 20 april 2008, bijgewerkt en behoorlijk herzien: 3 januari 2025

Leestijd: 25 minuten

Rheum × hybridum of Rheum rhabarbarum of Rheum x rhabarbarum of Rheum officinale

Rabarber, rhabarber, rhubarber, rooyebarber, robarber, rubarber (Nederlands); (Gemeine) Rhabarber (Duits); rhubarbe (Frans); rhubarb, pie plant (Engels) rabarbaro (Italiaans); ruibarbo (Spaans)

Rabarber is een groente die ook als fruit wordt toegepast. Het feit dat de naam in vrijwel alle talen overeenkomt, betekent dat het een ‘vrij nieuw’ gewas is. We maken onderscheid tussen culinaire rabarber en heilzame rabarber.

Naam

Als we tijdens ons onderzoek iets hebben geleerd, dan is het wel dat diverse Latijnse namen voor eetbare rabarber worden gebruikt.

Zooitje

Rheum rhabarbarum is de of was de gangbare Latijnse naam voor wat in de wandelgangen culinaire rabarber heet. Deze rabarbersoort is, volgens de ene groep wetenschappers, vermoedelijk in cultuur uit R. rhaponticum ontstaan, maar anderen beweren dat het een wilde uit (Zuid-)Siberië is. Er is de Chinese R. palmatum, die louter voor de geneeskracht wordt geteeld en er is ook nog R. officinale, die ook uit China komt (of Tibet, zegt [23]), eetbare stengels heeft, en ook wordt gebruikt in de Chinese geneeskunst. Dan vergeten we nog de R. emodi, een sierrabarberuit de Himalaya (Sikkim), waarvan de stelen wel worden gegeten. Maar deze soort speelt verder geen rol.
Aangezien alle Rheums gevoelig zijn voor hybridisering (kruisingen), koos men de Latijnse naam Rheum x hybridum voor de culinaire rabarber, maar we zien ook dat Rheum x rhabarbarum nog steeds gangbaar is. Kortom, het lijkt een zooitje.

Rheum kan van het Griekse rhéon komen, dat iets als planten aan de rivier de Wolga betekent, of moeras of zuursmakend. Een andere uitleg voor rhéon is dat het de naam is voor wortels die uit Perzië, thans Iran, werden geïmporteerd. In elk geval loopt de Wolga niet in Iran, maar mondt uit in het noorden van de Kaspische Zee. Iran grenst aan het zuiden daarvan. Dus het is niet onaannemelijk dat het ook via het hedendaagse Iran bij de Grieken kwam. Volgens Ammianus Marcellius wordt dit geoogst door de Tartaren of Sarmaten, schrijft Rembert Dodoens. (Maar dan hebben we het over Rheum rhaponticum.)

Rhabarbarum komt van rha (Latijns: rheum) dat de Oudgriekse naam voor de Wolga is, en barbarum, waar barbaren mee werden bedoeld. Barbaren was in de oudheid de verzamelnaam voor vreemde volkeren, niet zozeer onbeschaafd, zoals de tegenwoordige connotatie is. Dus vrij vertaald: het komt van ver, van de oevers van de Wolga. (Twee keer Wolga, door de naam Rheum voor het geslacht.)

In de Brieven van Betje Wolff en Aagje Deken lezen we de brief van Wolfje, geschreven in haar leuningstoel, op 24 november 1776. Daarin heeft ze het over siroop van rooyebarber.

Raventi

De hedendaagse Griekse naam voor rabarber is raventi. Deze is ten tijde van het Ottomaanse Rijk uit het Turks (ravent) overgenomen. En dat lijkt weer op het Russische reven en het Perzische rewas. Nu was het in die tijd zo dat Rusland meer handel dreef met de moslimwereld dan met het christelijke Europa.

Plant

Rabarber is lid van de duizendknoopfamilie en houdt van de koelere streken, zoals Groot-Brittannië, België, Nederland, Duitsland, Scandinavië, Canada, de Verenigde Staten (Alaska) en natuurlijk Siberië, Mongolië en het noordwesten van China. De vlezige bladstelen van diverse soorten en hybriden (culinaire rabarber) worden gekookt en gebruikt voor voedsel. De plant is een niet wintergroene, zeer vorstbestendige overblijvende plant die ondergronds een substantieel dik, massief, zetmeelrijk opslagorgaan (wortelstokken) ontwikkelt, die rabarberkroon wordt genoemd. Uit de ogen van de kroon groeien de bladstelen met de bladeren. De kronen kunnen worden gedeeld voor vermeerdering.

De plant wordt 1 tot 1,5 meter hoog en breed, is tussen de twee en vijf jaar volgroeid. Om goed te groeien verlangt rabarber een jaarlijkse koudeperiode van 3°C of minder, gedurende zeven tot negen weken.

De grote, driehoekige bladeren bevatten veel oxaalzuur en antrachinonglycosiden, waardoor ze niet eetbaar zijn. De kleine bloemen zijn gegroepeerd in grote samengestelde bladachtige groenachtig-witte tot rozerode bloeiwijzen. De schietgevoeligheid is sterk afhankelijk van het ras/de variëteit [23].

De stelen kunnen het best na 10 to 35 dagen worden geoogst. Oudere stelen bevatten meer oxaalzuur. Er zit ook appelzuur in, dat bloedzuiverend werkt [23].

In de herfst gaat de rabarber in rust, dat is voornamelijk door de kortere daglengte. De groeiremming begin al eind juli-begin augustus. En ook hier geldt: het precieze rustmoment is afhankelijk van de variëteit [23].

Historie

De oorsprong van culinaire rabarber (Rheum rhabarbarum) is, zoals hiervoor bij Naam al aangegeven, niet bekend. Omdat men in de 17^e en 18^e eeuw rabarber vooral uit zaad vermeerderde en nogal onbekend was met het fenomeen kruising, zijn er zeer veel variëteiten ontstaan. Later selecteerde men de mooie planten en vermeerderden deze door deling van de kronen. Derhalve is de precieze oorsprong van de culinaire rabarber onmogelijk vast te stellen [8]. Qua uiterlijk lijken de variëteiten van de culinaire rabarber op iets uit het spectrum tussen R. rhaponticum en R. rhabarbarum [5 EN} (Vooropgesteld dat er een herkenbare R. rhabarbarum is.)

De geschiedenis van rabarber is vooral de geschiedenis van de wortelkronen die (gedroogd) als medicinaal middel werden gebruikt. Pas in de recente geschiedenis eind 18^e, begin 19^e eeuw, worden rabarberstelen gegeten.

Romeinen en Grieken

Gaius Plinius Secundis, oftewel Plinius de Oudere (23-79 n.Chr.) vermeldt in zijn Naturalis Historia, boek XXVII, hoofdstuk 105 het gewas rhacoma en maar liefst zesendertig remedies tegen kwalen. Rhacoma zou uit het gebied ‘achter Pontus’ komen. Pontus is de naam voor de noordkust van Anatolië, dat grenst aan de Zwarte Zee, maar ook niet ver van de Kaspische Zee. Rhacoma is wat we nu kennen als Rheum rhaponticum, oftewel”de rha van Pontus. De Griek Dioscorides, die ongeveer in dezelfde tijd als Plinius leefde, was de eerste die over rha en rhacoma schreef in zijn De Materia Medica en wel dat dit de naam was die de Romeinen aan een heilzame wortel gaven, die ze uit het oosten importeerden.

Aan de andere kant van Eurazië was de kennis over de heilzame werking al veel langer bekend. De Chinezen teelden een specifieke rabarber, Rheum palmatum, als krachtig geneesmiddel.

De Grieken en Romeinen kenden dus niet de culinaire, gecultiveerde rabarber, wel gedroogde wortels van Rheum rhaponticum. Van deze Siberische of valse rabarber, die via Turkije (Pontus), niet zozeer van de oevers van de Wolga, als wel uit het gebied tussen tussen Mongolië en Siberië kwam [16], werden toentertijd de kronen gebruikt als medicijn (voornamelijk als laxeermiddel).

Rabarber komt niet voor in de Physica van Hildegard von Bingen. Dan hebben we het over rond 1100 n. Chr. Dus we mogen vaststellen dat, in tegenstelling tot zuidelijk Europa, rabarber als heilzaam middel in het noorden nog onbekend was. Dat zou duren tot ergens in de 13^e eeuw [15].

De echte handel in gedroogde rabarberkronen begon pas in islamistische tijden (Islamitische gouden tijdperk, 750-1257). Via de zijderoutes kwam het via Aleppo en Smyrna (thans Izmir geheten) naar onze streken en het werd daarom Turkse rabarber genoemd. Later kwam het per schip uit Azië en over land via Rusland. [5 NL]

Ibn al-Baytar (Andalusisch arts, botanist, 1197–1248 n. Chr.) schrijft over de grote medische betekenis van rabarber, onder andere voor het versterken van de maag en verzachten van de ontlasting. In christelijk Europa werd het gebruikt tegen allerlei kwalen, huidaandoeningen, koorts zelfs syfilis. Ergens tussen 1200 en 1400 werd duidelijk dat de rabarber uit het Verre Oosten krachtiger was dan die van Dioscorides. Chinese rabarber (Rhubarbarus palmatum, thans Rheum palmatum) was beter.

Rabarberroutes

De opkomst van de natuurkundige wetenschap, de arts-botanici en, niet te vergeten, de boekdrukkunst, maakten dat rabarber en met name de heilzame werking, breder bekend werd. En de vraag ernaar nam derhalve toe.

De handel in rabarber – gedroogde stukken rabarberkroon – ontwikkelde zich vanaf pakweg 1630 [16].

In Rusland waren handelaren uit Engeland, Nederland, Italië en het Ottomaanse Rijk actief. Russische rabarber werd uit Sint Petersburg verscheept. Er was een handelscompetitie gaande tussen enerzijds VOC en EIC die over zee rabarber naar Europa brachten en anderzijds de door Russische Staat gecontroleerde handel over land. Die kende twee typen rabarber: kopytchatyi (hoge kwaliteit medicinale Chinese rabarber) en de mindere cherenkovyi (R. rhaponicum). Hoewel aan het einde van de 16^e eeuw de Nederlander Jan van Linschoten verklaarde dat de Russische rabarber veruit de beste was, vulden de schepen uit India hun ruimen met rabarber, het was en bleef immers lucratieve handel.

Pietro Andrea Mattioli

In 1590, na zijn dood, verschijnt het Kreutterbuch van Mattioli, in het Duits vertaald en bewerkt door Joachim Camerarius.

Nadat Mattioli de naam rabarber verklaart, schrijft hij “Man bringt sie auß India und Persia, fürnemlich aber auß dem Land Succuir (welchs dem mächtige König Chan zugehört) da wechst sie in grosser menge dz man sie von dannen fast in die ganze Welt außtheilet verhandelt.“

Aardig  is de voetnoot van Mattoli, waarin hij schrijft dat Garcia de Orta, die lange tijd als arts in India werkte, in zijn boek verklaart dat de rabarber in een land “die man Chinas nennt, gewachsen, dann auß de Chinaruym Land, wirt es durch die Tartarey aen Ormutz und Alepo gefürt, von dannen aen Alexandriam, Aegyptum und dananch an Venedig und andere ort.”

Kortom, de Indiase rabarber komt uit China en wordt door Tartaren naar Hormuz en Aleppo gebracht, vandaar gaat het naar Venetië. Het is gewoon ordinaire handel in geneesmiddelen.

[Succuir is vermoedelijk het westelijke deel van de hedendaagse Chinese noordelijke provincie Shaanxi/Shen-Si. Toentertijd geen deel van het Chinese Rijk, maar een zelfstandig Tartaars land. Marco Polo kwam via het noordwesten in China. Tartarey is de oude naam voor Siberië, het grote gebied achter de Oeral. Daar waar de zijderoute doorheen ging.

John Gerard

Aan deze Britse botanicus wordt toegeschreven dat hij rond 1600 ontdekt zou hebben dat de stelen eetbaar zijn. In de uitgave van The Herball (1597) vermeldt John Gerard niets dienaangaande. Hij beschrijft de Rubarbe of Barbarie, met bloemen als van een artisjok en een lange wortel die, als je er op kauwt, het speeksel geel maakt. De plantbeschrijving lijkt niet erg op wat we nu als R. rhabarbarum kennen. De Rubarbe of Barbarie zou van “places beyonde the streight of Constantinople, called the blacke sea […]” komen. En over de Ponticke Rubarbe zegt hij dat die kleiner en dunner is dan de Barbarie en dat die van plaatsen achter de Bosporus komt. [Gerard is boticanus, geen geograaf, want Bosporus is een andere naam voor Straat van Constantinopel, MergenMetz] Hij beschrijft de gedroogde wortel en dat die uit China komt “which is towarde the east in the upper part of India” [toch een beetje geograaf, MergenMetz] De beste rabarber komt uit China, de “second in goodness” is die uit Barbarije.

In de uitgave van 1636 erkent hij dat hij geen kennis heeft van hoe buitenlandse medicijnen (forrein medicines) worden gemaakt noch hoe de gewassen groeien. Hij introduceert de ware rabarber van de oudheid: “the true Rha Ponticum of the Antients“, Rha verum antiquorum. Hij refereert aan Prospero Alpini, die beweerde dat rabarber in het Rodopegebergte van Thracië groeit. En dat is het hedendaagse Bulgarije.
Maar ook in de uitgave van 1636 geen woord over eetbare stelen.

Rembert Dodoens

In het Cruydt-Boeck van 1618, van Rembert Dodoens (na zijn dood verschenen en bewerkt door Françoys van Ravelingen) schrijft hij in het XXXIII Capittel Van Rha oft Rhabarber, dat de variatie van wortelen zo groot is “dat sommige daerom verscheyden soorten daer van hebben willen maecken, de eene Rhabarbarum ende de ander Rhaponticum, ende de ander met noch ander namen nae de verscheyden landen daer sij van gebrocht worden.” En hij zegt dat negeren, omdat er soms, om diverse redenen, wonderbaarlijk veel veranderingen in een gewas optreden.

Interessant is wat hij over de Afrikaanse en Arabische naam schrijft: Raved Seni, dat voor Rha barbicum wordt gebruikt, ‘geheten nae het lantschap Sina oft China’. Hij zegt dat de Chinese rabarber via Indien, Persien, Arabien naar Europa wordt gebracht. Rha Ponticum heet daar Raved Turcicum. Het is volgens Dodoens postorder, Alibaba anno 1618: “De wortel van Rha wort hier te lande gekocht ende overghesonden uit het lantschap Sina datmen China noemt [….]”

In het Bijvoegsel vaart ditmaal Van Ravelingen uit tegen de “oude cruytbeschrijvers” die van elke afwijking een soort maken. Het komt erop neer dat er een Rha Ponticum is, een Rhabarbarum en Rhaved Seni. En er worden nog wat andere Rhabarbarums genoemd, zoals “Rhabarbarum Americanum oft West-Indisch Rhabarber is den Rhabarber die uit Peru oft ander landen van West-Indien in Spaegnien gebrocht wort / den anderen Rhabarber heel gelijck is [….]”
Zo Gerard al rond 1600 iets gezegd zou hebben over het eten van de stelen, dan zou dat zeker in deze uitgave van het Cruydt-Boeck hebben gestaan.

Wie is de ware?

De vraag van de apothekers nam toe en dat stimuleerde de pogingen om het op Europese grond te telen. Enkele kronen kwamen zo ook in Engeland. Uit allerlei gegevens blijkt dat in de 17e eeuw al op diverse plaatsen in Groot-Brittannië rabarber werd gekweekt. Welke is natuurlijk de vraag. Wat redelijk betrouwbaar is, is de plantlijst van verzamelaar John Tradescant (de Oudere). In de Catalogus Plantarum in Horto van 1656, pagina 161, staat Rhabarbarum verum. De ware rabarber, maar welke is de ware?

John Evelyn (1620-1706) poogde rabarber van medische kwaliteit te telen. Dat lukte niet goed. De Russische Staat haakte op deze tendens in: ze gingen de eigen, wilde rabarber in Siberië, dus binnen de eigen grenzen van het rijk, oogsten [11]. Een bediende van het ministerie van Buitenlandse Zaken en betrokken bij de rabarberhandel, verklaarde in 1666 stellig dat de geëxporteerde plant in Siberië groeide en daar in opdracht van de tsaar werd verzameld [16]. Maar de Siberische rabarber had niet de medische betekenis die ervan werd verwacht. Ironisch genoeg was dit dus een voorouder of variëteit van R. rhabarbarum, die dus de populaire culinaire rabarber werd. [11]

James Mounsey, arts van de Tsaar van Rusland, gaf rabarberzaad aan Sir Alexander Dick, president van het Royal College of Physicians van Edinburgh. Die kweekte het en hij kreeg in 1774 van The Society of Arts een gouden medaille voor de mooiste rabarber. De arts, Sir William Fordyce, publiceerde in 1784 misschien wel het eerste Engelse boek over rabarber: The Great Importance and Proper Method of Cultivating and Curing Rhubarb in Britain for Medical Uses. (De titel is langer dan het boek dik is: 27 bladzijden en er wordt expliciet vermeld dat het om Rheum Palmatum gaat.) [14]

Er waren dus diverse soorten en variëteiten rabarber (Rheum). Van de 17^e tot de 19^e eeuw was er een min of meer voortdurende discussie over wat nu de echte rabarber was. De neus van de apotheker was het enige dat uitsluitsel kon geven, maar het transport en het feit dat het gedroogd was, maakten het moeilijk onderscheid te maken. Chemische analyse was toentertijd nog niet mogelijk (voor het eerst in 1803).
Het telen van de rabarber voor medicinale kronen, lukte niet in Europa. De tijdschrift Economic Botany schreef in 1947: “For rhubarb root we still look to China.” [11]

China

In het Chinees heet rabarber, de Rheum palmatum, ‘het grote gele’ (dà huáng 大黃) en is al duizenden jaren de hoogstgewaardeerde medicinale plant in de Chinese geneeskunst. Het staat vermeld in Shennong Bencaojing of Shennong ben cao jing, een boekwerk over heilzame planten, gecompileerd tussen 300 v.Chr. en 200 n. Chr. [11] Dit beok zou de weerslag zijn van de orale overlevering van de kennis van de mythische figuur Shennong (2800 v. Chr.)

Daarnaast is groeit er ook de Rheum officinale (yào yòng dà huáng), eveneens medicinale rabarber, maar waarvan de stelen ook kunnen worden gegeten. Beide komen uit ongeveer dezelfde bergachtige streek, toentertijd zo ongeveer de westgrens van het China, de hedendaagse provincie Shaanxi. Palmatum onderscheidt zich van de culinaire rabarber, omdat hij veel groter wordt 1,80 meter. R. officinale kan ook zo hoog worden. De rabarberkronen worden na 6 – 10 jaar geoogst, schoongemaakt en in blokjes gesneden, wat het drogen versnelt.

Vele Westerlingen (vooral Jezuïeten) die in de 17^e eeuw naar China en de omringende landen gingen, rapporteerden over rabarber. Michel Boym, een Poolse Jezuïet leefde van 1643 – 1659 in China en beschreef rabarber, teelt en verwerking en met een afbeelding.
Een andere Jezuïet reisde in 1683 door Tartarenland en noteerde dat Uzbeken en Mongolen ook rabarber hadden. Rabarber was belangrijk.

Marco Polo

Marco Polo (1254 – 1324) krijgt de eer toegeschoven dat hij de rabarber naar Europa heeft gebracht. Dat is twijfelachtig. Uit zijn verslag, hoodstuk 39 [13], maken we op dat hij inderdaad grote hoeveelheden prachtige rabarber (en gember) aantreft, in de bergen van de provincie Sukchur (Succuir, Su-Chau, thans Shaanxi). We lezen niet dat hij rabarber mee heeft genomen. Hij vertelt wel dat er al hevig in wordt gehandeld [14]. En hij was zelf een koopman-avonturier, dus het is ook niet uitgesloten dat hij zelf wat gedroogde rabarberwortel had ingekocht en mee terug genomen. Gezien manier van reizen en route zal hij geen klompen ‘verse’ rabarberkronen hebben meegenomen. Indien wel, dat was het de R. palmatum, die geen eetbare stengels heeft.

Inheems in Europa

R. rhaponticum komt in Europa onder andere in het wild voor in het Bulgaarse Rila-gebergte, maar het wordt betwijfeld of deze daar echt inheems is. Sommige onderzoekers zijn van mening dat het door de monniken van het Rilaklooster is geïntroduceerd. Het Rilaklooster is door Johannes van Rila (876-946), een door de Orthodoxe Kerk heilig verklaarde kluizenaar, in de 10^e eeuw gesticht. Anderen constateren dat het op geïsoleerde plekken in het gebergte groeit, waar de mens niet of nauwelijks is geweest. In 1973 werd ook in Noorwegen een wilde (inheemse) populatie gevonden die morfologisch en cytologisch identiek is aan de Bulgaarse. Deze populatie is verdwenen, waarvoor diverse oorzaken zijn te noemen. Het blijft daarom de vraag of R. rhaponticum Europees inheems is [9].

Rabarber als culinair gewas

Wie kwam op het idee kwam om de stelen te eten? Was het Messerschmid, die naar Siberië was gereisd en zag dat men daar, zelfs ook rauw, de bladstelen aten? [Onduidelijk is wie Misscerschmid was, MergenMetz] Of graaf Nikita Ivanovich Panin die over het gebruik in de Russische keuken vertelde toen hij in Zweden verbleef [17]. Van het gebruik van de wortel (kroon) schoof het in de tijd met horten en stoten op naar het eten van de stelen. Pas eind 18^e, begin 19^e eeuw begint het eten daarvan in Engeland in zwang te raken. En dat betrof met name wat bekend was als Siberische rabarber. Rabarber was toen medicijn en voedsel. Met dank aan de suiker (rietsuiker), waarvan de import uit de Nieuwe Wereld toenam en de prijs daalde. Mede daarom was het eten van de stelen eerder niet erg populair. Het eten van het blad was zelfs giftig [11].

Vanuit Engeland waaide het over naar Frankrijk en de rest van Europa en de wereld. In Duitsland begon de teelt als groentegewas omstreeks 1850. In Nederland wordt het vanaf 1900 geteeld [5 NL].

Het was de tuinder Joseph Myatt die zich in rabarberteelt had gespecialiseerd en stelen op de Londense markt aanbod. In 1815 werd bij toeval ontdekt dat gebleekte stengels zoeter en zachter waren. Het was het begin van ‘forced ruhbarb’. Het eerst bekende recept stond in een kookboek van 1806, al spoedig volgden meer boeken met meer recepten [14].

In Beschryving van de Moes- en Keuken-Tuin (1769) van Johann Hermann Knoop, komt rabarber niet voor.

Bijna honderd jaar later (1855) verschijnt het Groot Warmoeziers Handboek van T.F. Uilkens en daarin staat, op pagina 829, Rhabarber (Rheum undulatum var. Eldordienee). R. undulatum is synoniem voor R. rhabarbarum. Uilkens bespreekt treffend de verwarring die in Europa ontstond als gevolg van het zaaien van rabarber.

Volgens Uilkens was het een fraaie rabarbervariëteit uit Perzië (Iran), die reeds in 1724 in Engeland werd ingevoerd. In Perzië werd deze al gebleekt door aan te aarden. Uilkens vertelt vrolijk over het vermeerderen en telen van rabarber uit zaad. Hij beschrijft zeven rabarbersoorten (voor wat het waard is, maar toentertijd veel). En, dat is leuk, instructies hoe de stelen te schillen en te koken: moes, confituur, het gebleekte loof, gekonfijt loof en zelfs de bloemen. En daarna wijdt hij uit over de medische rabarber. In totaal tellen we tien bladzijden over rabarber.

Dat rabarber een vrij nieuw moestuingewas is, blijkt ook uit de beknopte vermelding in Les Plantes Potagères van Vilmorin (1883) In Volledig Handboek over Groententeelt van Fred. Burvenich uit 1907 lezen we: “De Rhabarber vindt op het vasteland meer en meer bijval en wordt evenals fruit in taart of konfituur verbruikt. De Engelsche hoveniers hebben bijzondere soorten bekomen [….]” Iets meer vinden we in Vilmorin’s Dictionnaire des Plantes Potagères uit 1946, maar nauwelijks iets over geslacht en soorten, wel worden enkele variëteiten genoemd.

Dalende interesse

De interesse voor rabarber als medicijn daalde. Dat heeft diverse redenen, niet in de laatste plaats dat rabarber makkelijk kruist en het zich anders gedraagt in andere groeiomstandigheden (grond, hoogtes, klimaat). Het duurde heel lang eer botanici ontdekten dat rabarber alleen betrouwbaar op vegetatieve wijze was te vermeerderen, in plaats van met zaad. En het duurde tot wel negen jaar eer de kroon van dien aard was dat het profijtelijk als medicinaal middel kon worden geoogst. Kortom, rabarber was lastig. En, ook al had het duizenden jaren goed gefungeerd als geneesmiddel, er kwamen nieuwe middelen op de markt. Maar “Nog altijd wordt Chinbese rabarber voor dit doel [geneesmiddel/laxeermiddel] (ook in Nederland) geteeld” [23].

Voor wat betreft de export van rabarber 2023, neemt China, met 23,19% het grootste aandeel. België is een goede nummer 2 met 11,95% op de hielen gevolgd door Spanje en Mexico, resp. 11,14% en 10,46%. Nederland is vijfde, met 6,97%. Nederland is met een groei van 83,47% van 2020-2023 veruit de sterkste groeier in dit spel. Maar ook Polen en Turkije lijken op rabarberteelt te hebben ingezet. De Verenigde Staten, Japan, Duitsland en Frankrijk zijn de grootste importeurs. [24]

Trivia

Klimaatverandering

In Groot-Brittannië is een heuse rabarbercultuur ontstaan. Tijdens de Victoriaanse tijd waren er heel veel rassen en smaken; kersen, reine claude, aardbei, groene appels. Het werd bij wijze van spreken elke dag van het seizoen gegeten. Tot 2021 hield Clumber Park in het zuiden van Groot-Brittannië heeft de nationale collectie met 130 rassen. Om de klimaatverandering voor te blijven verhuisde het in 2021/2022 naar het meer koelere, noordelijke Bridgewater.

Rabarberdriehoek

In Engeland kent men in het graafschap Yorkshire de zogenaamde Rhubarb Triangle (rabarberdriehoek), tussen de plaatsen Wakefield, Morley en Rothwell. In feite heerst daar het ideale klimaat: rabarber heeft kou, water en stikstof nodig. Deze driehoek ligt ‘in de schaduw’ van het Penninisch Gebergte, een gebied met veel vorst en regen, dus enigszins vergelijkbaar met Siberische omstandigheden. En in het gebied waren oorspronkelijk veel wolspinnerijen, het wolafval was langzame stikstof. Ooit was het groot en vertrokken treinladingen rabarber uit Leeds. Tegenwoordig is het een kleinschalige, traditionele teelt. Na de Tweede Wereldoorlog holde de rabarberteelt achteruit. In 1966 vertrok de laatste rabarbertrein uit Leeds. De Britse consument verving rabarber met geïmporteerd (sub)tropisch fruit en…. goedkopere rabarber uit Nederland. [15]

Kleurstof

De wortel van rabarber werd ook, weliswaar niet grootschalig, als kleurstof voor wol gebruikt. Het kleurde rood of geel [11]. (Dat verklaart wellicht de Chinese naam.)

Barbaras rabarberbar

Barbaras Rhabarberbar is een tongbrekende rap van de Duitse cabaretier Bodo Wartke die hij samen met Marti Fischer (rechts) brengt.

Culinair

De eer van het culinaire gebruik van rabarberstelen gaat naar de Engelse keuken.

Rabarber die gekweekt wordt in verwarmde kassen heet kasrabarber en is meestal in het vroege voorjaar te koop, ruim voordat er vollegrondsrabarber is. Wij vinden kasrabarber onzin, het is verspilling van energie.

Het blad is oneetbaar, zelfs giftig. De stengels bevatten veel oxaalzuur, hetgeen aan onze tanden is te merken. (Oxaalzuur “pakt” kalk en wij proeven vervolgens het onprettige calciumoxalaat.) Hierdoor is rabarber goed te combineren met kalkhoudende producten (melk, yoghurt). Soms voegt men bij de bereiding wat kalk toe. Doch aan de andere kant geldt dat het calciumoxalaat door ons lichaam slecht is af te breken en nierstenen kan veroorzaken. Door kort te blancheren wordt een deel van het oxaalzuur verdreven.

Rabarber kan zowel in de zoete als hartige keuken worden gebruikt. De rabarberstengels kunnen worden gekookt en tot moes worden verwerkt. Al dan niet in combinatie met vruchten tot jam. Of in relishes. Stukken rabarberstengel worden in taarten en cakes toegepast. Rabarber gaat goed samen met frambozen en cider.

Bewaren

Het beste is zeer koud, optimaal 0^oC en bij een hoge luchtvochtigheid (90% of meer). Dan kan het wel tot vier weken goed blijven. Verpak het dan wel zo dat er geen vochtverlies optreedt en verwijder daarom ook zo veel mogelijk blad. Onverpakte rabarber met aangehecht blad blijft bij 21^oC hooguit een dag goed en verwelkt. [10]

Je kunt rabarber ook rauw invriezen. In stukjes gesneden. De een zegt: eerst even blancheren, de ander vriest ze zo in.

Voedingswaarde

Per 100 gram rauw rabarber:

Teelt

In koele en gematigde klimaten is rabarber een van de eerste voedselplanten die wordt geoogst.

Dek de rabarber in de late herfst en vroege winter af met een bladerdek. Dan bevriest de grond niet zo en loopt het eerder uit.

Rabarber kan vroeg in het jaar worden voorgetrokken door er een speciale terracotta rabarberforceerpot over te zetten. Maar een hoge emmer of aardewerk pot voldoet ook. Het kan zelfs, net als witlo(o)f, in een emmer of met folie beklede houten kist in een donkere kelder worden gedaan. De ideale temperatuur is 12^o C. En de plant een beetje vochtig houden. Het voordeel is niet alleen een vroegere oogst, maar ook mooiere, rode stelen.

Plantafstand

1 x 1 meter

Water

Voldoende. De stengels bestaan uit veel vocht, dus moge duidelijk zijn dat in droge perioden water geven helpt

Bodem & standplaats

Alle grondsoorten. Diep losgemaakt en vochthoudend. Nieuwe aanplant moet gebeuren op een plek waar nooit rabarber heeft gestaan, het zou mindere opbrengst leveren. Een tussenruimte van vijf jaar wordt aanbevolen [2] [23]. [23] waarschuwt ook dat er geen luzerne moet hebben gestaan ivm de kans op Tuberculina persicina. Rabarber heeft een hekel aan fel zonlicht en kan wel wat schaduw hebben.

Bemesting

Veel stikstof, niet veel kali, normaal fosfaten. Rabarber vreet veel mest en compost. Zonder mest groeit de plant ook, maar is de opbrengst geringer.

Rassen

Queen Victoria (sinds ca. 1840, dus oud ras); Champagnerood (Red Champagne); Vierländer Blut (mooi rood, hebben wij zelf), Timperley Early (vroeg); Goliath (productief, laat ras, inwendig groen); Sutton’s Seedless (geen zaadstengels, inwendig donkerrrood); Holstein Blood Red (oud ras); Early Albert; Frambozenrood; Timperley Early; Versteeg (bijzonder, is het er nog? Was zeer productief, lange rechte dikke stelen, goed voor de industrie).

Zaadteelt

Rabarber is niet zaadvast en kruist (dus) makkelijk, dat moge duidelijk zijn uit het voorgaande. Er wordt meestal vermeerderd door stekken te nemen van de kronen (vanaf het derde jaar). Met een scherpe spade steek je deze in stukken. De buitenste brokken zijn het best. Eens stuk of stek moet minstens twee knoppen/neuzen hebben. Scheuren gebeurt in het najaar of februari-maart. Het najaar is de beste tijd, omdat de planten dan voor de winter al vast staan. Maar uit proeven bleek dat het niet echt uitmaakt [23].

Ziekten en belagers

Niet of nauwelijks. Stengelaaltjes, waarvan veel groenten waardplant zijn (o.a. tuinbonen, kolen, aardappelen, erwten) en bietecysteaaltje (waardplanten o.a. bieten, spinazie, kolen). Natte grond kan rotting geven. En verder: bladvlekken (Ramularia rhei), roest (Puccinia phragmitis), valse meeldauw (Peronospora jaapiana), bladluizen, slakken, zuringhaantjes, veldmuizen, woelratten, konijnen. Maar kom op, rabarber is in essentie een erg makkelijk gewas.

Literatuur: [1] Food Plants of the World; [2] Handboek Ecologisch Tuinieren; [3] Planten voor Dagelijks Gebruik; [4] Groente & Fruit Encyclopedie; [5] Wikipedia 19-04-2008, 28-12-2024 NL EN DE FR; [6] USDA National Nutrient Database for Standard Reference; [7] Lizet Kruyff, 21 mei 2021; [8] Genetic diversity of Finnish home garden rhubarbs (Rheum spp.) assessed by simple sequence repeat markers, Pirjo Tanhuanpää c.s., 25 sept 2018; [9] Present Distribution and Ecology of Rheum rhaponticum (Polygonaceae), Bo Libert c.s., Willdenowia, 1 september 1989; [10] Storage and Shelf Life of Packaged Rhubarb, USDA Agricultural Research Service, marketing research report 771; [11] Locating rhubarb, Erika Monahan in het boek Early modern things: objects and their histories, 1500–1800, 2013; [12] Heukels, Flora van Nederland, 2006; [13] Travels of Marco Polo, Marco Polo; [14] Celebrate the Rhubarb, Julia Blakely, Smithsonian Institute, 21 januari 2015; [15] The Mystical Rhubarb Triangle, Matthew Green, 6 februari 2019; [16] Rhubarb: the wondrous drug, C.M. Foust, 1992; [17] Groot Warmoeziers Handboek, T.F. Uilkens, 1855; [18] Sturtevant’s Edible Plants of the World; [19] Cornucopia, A Source Book of Edible Plants; [20] Dictionnaire Vilmorin des Plantes Potagères, 1946; [21] Les Plantes Potagères, Vimorin-Andrieux, 1883; [22] Vegetables of South-East Asia, Herklots, 1972; [23] Teelt van rabarber, teelthandleiding nr 82, Praktijonderzoek voor de Akkerbouw en Vollegrondsgroenteteelt, juni 1998; [24] Tridge.com, 4 januari 2025;