Diepgeworteld is een tentoonstelling over bomen in de kunst. Een van de mooiste die ik de laatste jaren heb gezien. Misschien omdat natuur en bomen mij na aan het hart gaan, misschien omdat musea sinds november 2020 waren gesloten of omdat het een feest van herkenning was: De Bergense School en de Oosterbeekse School waren rijk vertegenwoordigd.
Je moet weten dat Bergen NH mijn geboren-en-getogen-plaats is. Sinds 1985 wonen we – eerst in Oosterbeek en vanaf 1998 in Doorwerth, beide plaatsen zijn Gemeente Renkum. Zowel Bergen als Oosterbeek kennen hun schilderschool. De Tuinen van MergenMetz grenst aan het Natuurmonumententerrein Laag Wolfheze. En daar staan de fameuze Wodanseiken. We zien ze vrijwel elke dag.
Verlengd t/m 15 augustus 2021
De reden van deze tentoonstelling is dat de Bomenstichting haar vijftigjarig bestaan viert. Natuur en schilderkunst raken elkaar in Dordrechts Museum. Bij veel schilderijen hangt ook tekst en uitleg die over de soort boom, de omgeving of het ecosysteem gaat. De oude meesters worden zo bij wijze van spreken het hedendaagse ingesleurd.
In het bos
Oerkracht. Bossen voelen als echte natuur: ongerept en mysterieus. In de Romantiek was het woud voor de schrijvers, dichters en schilders een plek met verheven krachten. Hier kwamen ontzag en geestdrift samen. Ook nu nog is het bos een plek voor bezinning, reflectie en ontspanning. Een rijke inspiratiebron, zowel door de mystieke stilte als de schilderachtige schoonheid. Schilders weten geraffineerd de illusie van ‘in het bos zijn’ op het doek tot leven te brengen. Met grillige lichtval, een hoge horizon of imposante stam- en wortelpartijen: hierin toont de kunstenaar zijn ware meesterschap.
Vrijwel direct stuiten we op een schilderij van Jan Toorop. Jan is de vader van Charley Toorop, die woonde en werkte in Bergen. Ook van haar hangt werk in deze tentoonstelling.
En dan twee keer Bilders, de veroorzakers van de Oosterbeekse School en naar verluidt de naamgevers van de Wodanseiken. Het werk ‘In het bos’ van Marie Bilders–Van Bosse en ‘Hout verzamelen aan de rand van het bos’ (1872) van Johannes Warnardus Bilders. JW gaf Marie schilderles en huwde haar ook. Bij zijn werk staat tekst en uitleg over de zeven Wodanseiken. Men vermoedt dat ze rond 1550 zijn geplant. Enkele zijn al gestorven en in deze tijd gaan er meer als gevolg van grondwateronttrekking en stikstofneerslag – de stikstof bindt mineralen in de grond, die dan niet meer beschikbaar zijn voor de boom, die verzwakt en ook nog eens weinig water vindt (daling grondwaterpeil met 80 cm in de laatste vijf jaar). Dus binnenkort: Einde Wodanseiken.
Is dit wat we nu als Het Kousenhuisje kennen? 
Laag Wolfheze, ook wel: Wolfhezer Bossen en Heide
En daar hangt het Bosgezicht van Barend Cornelis Koekkoek. Ook hij verbeeldde de Wodanseiken. (Zie ook de recensie van Filosofische Wandelingen.) Leuk is het werk van Jacob Maris, die schilderde de schilder Kaemmerer die schrijlings op een boomstam zit te schilderen ergens in Oosterbeek (1863).
Hedendaags is het werk van Emo Verkerk. ‘Portret van mijn vader’ heet het. Vader poogt zich te verbergen achter een boom, maar die is veel te jong en klein. Emo is twee jaar ouder dan ik. Hij fietste vroeger vaak langs, rustig trappend op de pedalen, licht over het stuur gebogen alsof hij in diepe gedachten was verzonken. We groetten elkaar altijd. Maar ik kan mij niet herinneren dat ik hem ooit echt heb gesproken. (Bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie staat dat hij omstreeks 1980 in Bergen werkte, geloof mij, dat is eerder 1975 geweest. Ik ben namelijk in 1979 definitief uit Bergen vertrokken.)
Van Matthijs Maris, de broer van Jacob, hangt een schilderij van De Oorsprong in Oosterbeek. Dat was tot-en- bijna-met de Tweede Wereldoorlog een prachtig landgoed. Maar bij de Slag om Arnhem zijn de gebouwen weggeschoten. Tegenwoordig is Tuin De Lage Oorsprong een toeristisch begrip.
Wood Wide Web
Op een bordje ernaast legt De Bomenstichting uit: “Bomen kunnen niet op jacht wanneer hun voedsel op is. Daarom investeren ze meer dan de helft van de energie uit fotosynthese in het vruchtbaar maken van de boden. Dat maakt eeuwenoude bodems minstens zo kostbaar als de bomen die er groeien. Wortels gaan allianties aan met schimmels om vocht vast te houden. Het bodemleven zorgt op haar beurt voor de aan- en afvoer van bodemgassen. Via wortelcontact ontstaat er een ‘wood wide web’, waarmee bomen voor zichzelf en elkaar kunnen zorgen.” (Lees ook Tot in de Hemel.)
Ronduit prachtig vinden wij de Boslaan van Edgar Fernhout (Bergense schilder). Maar ja, zoon van Charley Toorop, dat zit dus in de genen. (Is dit nu een vorm van pointillisme?)
Het Bosgezicht met Beek, van Willem Bastiaan Tholen zou ook bij ons achter kunnen zijn geschilderd. Toen er nog water in de Wolfhezer Beek stond. Het is goed mogelijk, want Tholen was bevriend met Paul Gabriël, die lid van de Oosterbeekse School was. Op de Wikipedia-pagina van Evert Ekker lezen we dat Tholen inderdaad vaker hier vertoefde. (Net als Jan Toorop, zien we, waarmee de kring met Bergen NH rond is.)
We lopen langs een prachtig schilderij van Alexander Keirincx, waarbij de Bomenstichting uitweidt over bosbouw op en ontginning van de zandgronden. Als je niets doet wordt heide bos. En er is in Nederland fiks wat heide hersteld, maar bos bindt veel meer CO2, zowel boven- als ondergronds.
De oude eik aan rustig water’, zoals het schilderij van Jan van Goyen heet, toont een eik in zijn laatste levensfase. De oude takken zijn afgeworpen, rest een dikke stam en lagere, jongere takken. De overeenkomst met de lijdende eiken van vandaag is groot. Zeer groot.
Tenslotte vermelden we nog twee miniaturen van Jacob van Geel. Zo groot als mijn handpalm en zie eens hoe klein en fijn geschilderd! De lens van de camera helpt en we ontwaren een bij de stam van de boom geknield persoon.
Prachtige tentoonstelling – t/m 15 augustus 2021
Slechts een klein deel van de werken heb ik hier beschreven, voornamelijk van kunstenaars gerelateerd aan de Bergense of Oosterbeekse School, aan “mijn” woonplaatsen. Het is een indrukwekkende tentoonstelling. Zelfs de krukjes om op te zitten zijn van de restanten van bekantrechte planken gemaakt.
Als je nog twijfelt:
