Oolde, mijn Oolde

Meestal bespreken we hier nieuwe (of nieuw-achtige) boeken. Deze keer niet – of toch wel? ‘Oolde, mijn Oolde’ is een geannoteerde heruitgave van het boek ‘Oud-Achterhoeksch Boerenleven’, voor het eerst gepubliceerd in 1927. Zeer de moeite waard, want het schetst een fascinerend beeld van het boerenleven op de hoge zandgronden voor de landbouwrevolutie. We kunnen er nog van leren.

Een paar maanden geleden logeerde ik een paar dagen op Kasteel Slangenburg bij Doetinchem. Ook zeer aan te raden, maar daar gaat het nu niet om. Ik pakte uit de openbare boekenkast een oud, verfomfaaid boek – en verslond het. En stopte het per ongeluk in mijn koffer toen ik naar huis ging.
De Voorzienigheid greep in – toeval bestaat immers niet – want nu is datzelfde boek opnieuw verschenen in een volledig herziene en geannoteerde uitgave, onder de titel ‘Oolde, mijn Oolde’. En dat nieuwe boek ligt nu op mijn bureau. Lieve mensen van Kasteel Slangenburg, ik beloof dat ik jullie boek binnenkort kom terugbrengen.

In bepaalde Achterhoekse kringen blijkt dit boek bijkans een cultstatus te genieten. Maar voor de meesten van ons behoeft het enige inleiding. Het werd in 1927 voor het eerst gepubliceerd. De schrijver, ‘meester’ H.W. Heuvel werd geboren in 1864. Toen hij rond de zestig was beschreef hij zijn jeugdherinneringen aan het leven op en rond de Hoeve Blauwhand in Oolde, rond 1875. Het beeld dat hij schetst is weliswaar enigszins door een roze bril gekleurd, maar laat toch de wereld van toen op een bijzondere manier tot leven komen.

Het is een teletijdmachine. Het boek neemt je mee naar een plek waar je nu nog steeds naartoe kunt gaan. En naar een tijd die in feite niet zo heel erg lang geleden is. En toch is alles anders. Dit boek verdient een breder publiek dan in de Achterhoek alleen. Zeker nu, in of na de covid-19-periode, waarin we zijn gaan inzien hoezeer we niet het boek, maar ons eigen aardse bestaan hebben verfomfaaid.

Veel moois

‘Oolde, mijn Oolde’ bevat veel moois. Wij richten ons hier op de aspecten rondom landbouw en voeding die worden beschreven. Dat zijn er gelukkig veel. Maar stel dat je bijvoorbeeld geïnteresseerd bent in het gemeenschapsleven, in de rol van religie, of in de oorsprong van Achterhoekse familienamen – ook dan kun je met dit boek je hart ophalen. Het is van zichzelf al een rijk boek, maar nu ook nog eens door een grote groep deskundigen geannoteerd en van heel veel extra informatie voorzien. Bijvoorbeeld van een geweldige verklarende woordenlijst, een lijst van kerkelijke feestdagen en hun relatie tot het boerenleven, een lijst van boerderijen en hun bewoners, kaartjes van de omgeving, en foto’s.

Teletijdmachine

In 1875 was er geen prikkeldraad. Geen kunstmest. Geen tractor. Geen koelkast. Geen antibiotica. Het boerenbestaan van 1875 leek veel meer op dat van 1775 dan op dat van 1975, toen de landbouwrevolutie inmiddels volop had toegeslagen. De boeren uit 1875 zouden hun boerderij en omgeving nu nauwelijks nog terugkennen. Als we lezen over hoe hun leven toen was, krijgen we het gevoel dat we naar een exotisch oord zijn afgereisd.

Het duurzame gezin in 1875

Wat een redelijk modern mens met duurzaam hart (mij dus) als een bliksemschicht trof was de circulariteit van het leven in 1875. Bijna alles werd zelf gemaakt, gerepareerd, hergebruikt. Voedsel werd vrijwel volledig zelf geproduceerd. De keren dat iets van buitenaf wordt betrokken, zijn zeldzaam in het boek; de keren dat daarvoor met geld werd betaald, nog zeldzamer. Een voorbeeld: De huid van de koe die geslacht is, wordt naar de schoenmaker gebracht. Die looit de huid, bewaart hem, en maakt dan van die huid wanneer nodig schoenen of andere lederen artikelen voor de Heuveltjes. Tegen de tijd dat er weer een koe geslacht gaat worden, wordt er afgerekend. Is er nog veel leer over, dan mag de schoenmaker dat houden, en wordt op die manier in natura betaald. Daar kunnen ze in dit duurzame gezin niet tegenop.

Een circulair bouwplan

Lees dit boek en ontdek dat we de circulaire landbouw niet opnieuw uit hoeven te vinden. Die bestond 150 jaar geleden gewoon al (en 4000 jaar geleden ook al). Op de hoge zandgronden was het circulaire bouwplan gebaseerd op rogge, aardappelen en gras. Met daarnaast boekweit, haver, raapzaad en vlas. Soms tarwe – een luxe product. En na-teelten van eiwitrijke spurrie en knollen. Rond de boerderij waren ruime tuinen met onder andere kool, bonen, fruit en noten. Het (weinige) vee werd gevoerd met eigen gewassen. Van de opbrengst van vee en akkers werd zelf gegeten, en werd een ander deel (met name vlees, boter en eieren) verkocht. Mest en afval van vee en mensen werd gebruikt om akkers te bemesten. Daarbij werden broodnodige mineralen toegevoegd via plaggen die van de woeste gronden in de nabijheid werden gehaald.

Niet romantiseren – autarkie

Hard werken, dat was het wel. Het werk op de boerderij ging altijd door. In de zomer midden in de nacht opstaan om te beginnen met hooien, en tot laat in de avond door. In de winter om 4.30 opstaan en voor het ontbijt al een voorraad rogge uitdorsen en de koeien melken. Daarnaast haver snijden voor het paard, de melk karnen, aardappels en karnemelk tot een slobber koken voor de varkens. Op winteravonden werd vlas en wol verwerkt, gereedschap en kleding gerepareerd. Het is autarkie pur sang. Vrij Leven in de praktijk. Als ik het zo samengevat opschrijf klinkt het cliché, maar gelukkig beschrijft Heuvel het allemaal een stuk levendiger dan ik het kan herhalen.

Diepe, donkere armoede

Bijna terloops raakt Heuvel ook aan andere zaken. Diepe, donkere armoede. Kindersterfte en kinderarbeid. Het overlijden van jonge moeders in het kraambed. Vele luchtwegklachten door het ongezond, stoffig werk. En ga zo maar door. Er waren nauwelijks werkzame medicijnen en amper geld om die aan te schaffen. Maar het interessante is dat juist doordat Heuvel zijn jeugdjaren sterk romantiseert, de donkere kanten van het leven rond 1875 extra hard binnenkomen. En vooral ook het realiseren hoezeer men dat alles normaal vond. In de meest letterlijke zin van ‘de geldende norm’. Wij vinden dit soort dingen gelukkig niet meer normaal.

Maar ook ongelofelijk rijke biodiversiteit

Er is ook een andere kant (die we helaas ook niet meer normaal vinden): een rijk en bloeiend gemeenschapsleven. Vrijheid en ruimte voor kinderen om rond te struinen en te ontdekken. Een ongelofelijk rijke natuur – zowel heel biodivers boerenland als, onlosmakelijk ermee verbonden, de ‘woeste gronden’ – heide, venen, moerassen. Je zou er bijna toch nog romantisch en nostalgisch van worden.

Sommige van de beschrijvingen van Heuvel, die schijnbaar een nogal gevoelig jongetje was en erg van de natuur hield, kunnen we nu rechtstreeks gebruiken als visie van hoe hoogwaardige boerennatuur eruit zou moeten zien.
In ieder geval in hoog Nederland.

Terug naar de toekomst

We kunnen niet terug naar het verleden, en dat moeten we ook niet willen. Met de landbouw van toen zouden we de steden van nu niet kunnen voeden. Maar het is wel degelijk waardevol om af en toe achterom te kijken. Die boertjes in de Achterhoek rond 1875 hadden heel veel dingen nog niet zo slecht bekeken.