Licht en geluid

We lazen recent twee boeken over wat minder bekende aspecten van milieuvervuiling. Het een is vertaald uit het Zweeds en het ander uit het Duits. Licht – of eigenlijk het gebrek aan donker – en geluid zijn onderwerpen die vaak vergeten worden. Of tenminste onderaan prioriteitenlijstjes terecht komen als het over duurzaamheid en milieu gaat. Onterecht, want licht en geluid spelen een belangrijke rol, zowel in onze omgeving als in ons eigen welbevinden.

Daarom alleen al verdienen onze aandacht verdienen. Niet bepaald omdat het nu zulke fantastische boeken zijn – ze zijn interessant, leuk en leerzaam, dat is zeker – maar wel omdat ze onderwerpen behandelen waar je niet zo vaak iets over leest. En die toch heel relevant zijn.

Boek 1: Het Duisternis Manifest – Wat kunstlicht doet met ons levensritme. Geschreven door de Zweedse bioloog Johan Eklöf, gerenommeerd vleermuisonderzoeker en expert op het gebied van ecologie en bioritme. Meer dan de helft van het boek gaat over natuur; met name over hoe dieren omgaan met licht, en hoe lichtvervuiling nadelige effecten heeft op de natuur. De andere helft gaat over de mens en hoe wij ons verhouden tot licht en donker – en hoe belangrijk het duister voor ons is. De titel, die de indruk geeft dat het boek alleen over mensen zou gaan, kan dus enigszins misleidend zijn.

Boek 2: Over zingende muizen en piepende olifanten – Hoe dieren communiceren en wat wij kunnen leren als we echt naar ze luisteren. De auteur van dit boek, de Oostenrijkse professor Angela Stöger, is expert op het gebied van dierengeluiden. En ze wordt gezien als een van de meest vooraanstaande onderzoekers van olifanten ter wereld. Die twee dingen combineert ze in dit boek, dat over dieren en hun geluiden gaat.

Het komt inclusief QR-codes die je kunt scannen om de geluiden ook werkelijk te horen. Daardoor – en ook door de toegankelijke schrijfstijl, de foto’s en de grappige voorbeelden – ook geschikt voor slimme oudere kinderen. En voor liefhebbers van olifanten, want die figureren in veel verhalen en voorbeelden in het boek.

Een fascinerende donkere wereld verdwijnt

Al eerder dit jaar schreven wij uitgebreid over licht en donker. Lees het hier. De aanleiding was onder andere een discussie in onze woonplaats over veiligheid op straat. Meer en fellere straatverlichting lijkt een veilig gevoel te geven. Maar zo werkt het natuurlijk helemaal niet. Een veilig gevoel kun je niet kopen met een paar extra lampen. En de schaduwen worden alleen maar donkerder naarmate het licht feller is. Daarbij, straatverlichting is een kostbare grap, energieverspilling, en heeft nadelige effecten op de natuur.

Dat artikel gaan we hier niet herhalen. Al jarenlang besteden wij aandacht aan het fenomeen van lichtvervuiling, onder andere ook rondom de Nacht van de Nacht. Echt donkere plaatsen zijn in Nederland zeer zeldzaam geworden, en dat is niet gezond, niet voor de natuur en ook niet voor onszelf. Daarom raakte de titel van ‘Het duisternismanifest’ een snaar. Het is een aardig boek, waar je veel uit kunt opsteken over het hoe en waarom van onze biologische klok. En ook over die van dieren en natuur om ons heen. Het boek staat vol fascinerende verhalen en anekdotes, bijvoorbeeld over hoe trekvogels in verwarring en uit koers raken door kunstlicht. Maar ook over hoe de hormoonsystemen van insecten zijn afgesteld op daglengte en hun paringslust vermindert als er jaarrond veel lichtvervuiling is. Het is niet alleen maar negatief; zo komt bijvoorbeeld bioluminescentie aan de orde: dieren en planten die zelf licht geven om daarmee een partner of prooi te verleiden.

Manifest van de duisternis

Helemaal achterin het boek staat uiteindelijk het in de titel beloofde manifest. Tien punten zijn het, maar ik vat ze samen in drie:

1. Merk het donker op, geniet ervan, en ontdek het leven van de nacht. Het is niet eng!
2. Bescherm het donker, om te beginnen in je eigen omgeving.
3. Volg zoveel mogelijk het natuurlijke ritme van licht en donker.

Rumble in de jungle

En natuurlijk, ook echte stilte is steeds moeilijker te vinden. Daarover gaat het boek van Angela Stöger. Zijdelings, want ze vertelt vooral veel over hoe belangrijk geluid is in de communicatie. Bij dieren en bij mensen. En hoe weinig we er nog over weten. Gedeeltelijk komt dat doordat sommige communicatie bij dieren zich afspeelt in een spectrum van geluid dat wij als mensen niet of nauwelijks kunnen horen. Bijvoorbeeld heel hoog, zoals bij de mannetjesmuizen uit de titel van het boek, die voor hun vrouwtjes zingen. Maar ook heel laag: olifanten maken hele lage geluiden om over grote afstanden met elkaar te communiceren. Mensen horen die geluiden nauwelijks, maar je kunt ze wel voelen als trilling als je dicht naast de olifant staat. Verkeersgeraas en aanverwant achtergrondlawaai maakt dit soort communicatie voor olifanten steeds lastiger. Een deel van het onderzoek van Stöger bestaat eruit om met akoestische camera’s deze onhoorbare geluiden zichtbaar te maken.

Superioriteit staat gelijk aan domheid

De mens heeft nogal eens last van superioriteitsgevoel. Niet alleen ten opzichte van andere mensen, wat vreemd is, maar ook ten opzichte van dieren. De mens is de kroon op de schepping van Onze Lieve Heer, dat werk.
Veel ideeën die nog maar kort geleden leefden over de manier waarop mensen verschillen van dieren – lees: beter zouden zijn – zijn inmiddels achterhaald.

Ik leerde bijvoorbeeld op de lagere school (ergens diep in de jaren ’80 van de vorige eeuw) dat mensen werktuigen gebruiken, en dieren niet. Inmiddels zijn er vrachtwagens vol observaties en research – en filmpjes op youtube – over dieren die stokjes, stenen of andere zaken gebruiken om hun doel te bereiken. En van dieren die expliciet een werktuig vormgeven zodat het geschikt is voor een taak. Ook weten we dat er dieren zijn die meerdere stappen vooruit kunnen plannen, strategisch kunnen nadenken, of kunnen bedenken wat het gevolg is van hun actie. Bijvoorbeeld de beroemde kraaien die door steentjes in een fles te gooien, het water laten stijgen. (Lees onze recensie over Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?)
Dan was er nog de misvatting dat alleen mensen spelen, en dieren niet. Nou, kijk maar eens naar dit filmpje en vertel mij wat deze bonte kraai anders doet dan spelen.

Ditzelfde soort superioriteitsgevoel leeft als het gaat om taal. Wij mensen communiceren beter en rijker dan de dieren. Ik denk dat je het vastleggen van taal (opschrijven dus) als verschil kunt zien. Maar als je dit boek gelezen hebt dan weet je voorgoed dat dierentaal niet onderdoet voor mensentaal. Dat wij de taal van de dieren niet altijd kunnen horen, en meestal niet kunnen begrijpen – dat zegt natuurlijk alleen iets over ons.