We leven in vreemde tijden. Stille straten, drukke supermarkten, kinderen thuis van school. Gelukkig gaat het werk in de tuin gewoon door. Ook de nieuwe verfplantentuin begint langzaam vorm te krijgen.
De afgelopen weken is er gespit, gewied, gezaaid, gekocht en verzameld. Het ontwerp inclusief plantenlijst van de tuin was al door Anthonetta gemaakt. Gaandeweg hebben we wat kleine wijzigingen aangebracht: sommige planten bleken niet verkrijgbaar, andere (die er niet in voorkwamen) wilden we toch wel heel graag proberen. Het resultaat is een ietwat aangepast plan dat de komende tijd in de tuin zichtbaar wordt.
Veel van de eetbare planten die we eruit hebben gehaald, zijn elders herplant of tijdelijk opgepot. Een aantal niet-verfstruiken mochten blijven staan. Voor de structuur 🙂
Tinctoria
Verfplanten zijn planten waaruit een verfstof of kleurstof wordt gewonnen. Sommige (of eigenlijk bijna alle) zijn overigens ook breder toepasbaar, bijvoorbeeld als grondstof voor een medicijn. Opvallend vaak kent de Latijnse naam van de plant de uitgang tinctoria (of iets vergelijkbaars): Dit bevestigt het historische gebruik als kleurstof. Ook worden bij een plant regelmatig meerdere kleuren genoemd; dat schijnt te komen omdat de exacte samenstelling van de natuurlijke kleurstoffen in de plant kan variëren, bijvoorbeeld naargelang de grondsoort of het moment van oogsten. Het is dus niet altijd een exacte wetenschap.
Verfplanten als demonstratie
Hoe je precies uit de plant de verfstof wint, is heel divers en vaak niet eens zo makkelijk. Voor ons is dat nog toekomstmuziek: eerst moeten de planten aanslaan en een beetje gaan groeien. En dan kunnen we pas gaan denken aan oogsten – dat kan zomaar een jaartje of wat duren. Overigens is onze verfplantentuin vooral bedoeld als demonstratietuin; omdat we maar relatief weinig planten van een bepaalde soort c.q. ras hebben staan, zal het waarschijnlijk niet mogelijk zijn daar grote hoeveelheden verf of inkt van te maken. Wat natuurlijk niet wegneemt dat we dat te zijner tijd wel willen gaan proberen.
Plantenlijst
Er zijn veel planten die als verfplant werden gebruikt. Onze selectie is ingegeven door de natuurlijke omstandigheden in onze tuin: droge, betrekkelijk arme zandgrond. Er zijn zowel inheemse als meer exotische planten bij, en zowel wilde als gecultiveerde.
We hebben een deel van de planten als plant aan kunnen schaffen bij Plantentuin Esveld en bij kwekerij De Heliant. De rest kweken we op uit zaad. Sommige hadden we al in het eetbare deel van de tuin, andere hebben we van over de hele wereld besteld. De meeste bij Templiner Krautergarten. Daarvoor kan het dus nog even duren voor ze ook werkelijk in de tuin te zien zijn.
Er is – ondanks dat de meeste zaden tot nu toe goed lijken te kiemen – geen garantie dat deze eigen opkweek 100% succesvol zal worden. We gaan het zien!
Dit is de shortlist
| Artemisia abrotanum (citroenkruid) | Een bossige kruidachtige plant waarmee een gele verfstof kan worden gemaakt. Grijsachtig blad en gele bloemetjes. Ook bruikbaar als keukenkruid en voor medicinale toepassingen. En schijnt goed te werken om heksen weg te jagen 🙂 |
| Anchusa officinalis (gewone ossentong) | Ruwbladige grote wilde plant met roze tot paars verkleurende bloemen. Uit de wortel wordt een rode of roze kleurstof gemaakt. Ook medicinale toepassingen. |
| Arctostaphylos uvaursi (berendruif) | Een inheemse maar zeldzame dwergstruik met kruipende stengels. Het blad dient als basis om een blauw-paarse tot zwarte kleurstof te produceren. Ook werd er een medicinale drank van gemaakt. |
| Anthemis tinctoria (gele- of verfkamille) | Zeldzame inheemse kamillesoort. Goede insectenplant. Uit de bloemen kan een heldergele tot groene verfstof worden gewonnen. |
| Clinopodium vulgare (borstelkrans) | Een wilde plant met paarse bloemen die vooral bekend staat als insectenplant. Maar er schijnt ook een gele of bruine verfstof uit te winnen te zijn. |
| Carthamus tinctorius (saffloer) | Een van de meest klassieke verfplanten, een grote plant met hoge gele bloemstengels bloemen waar geel tot rode kleurstof uit gewonnen wordt. Uit de zaden wordt ook olie gewonnen die onder andere wordt gebruikt in cosmetica. |
| Coreopsis tinctoria (meisjesogen) | Afkomstig uit de nieuwe wereld maar hier een bekende eenjarige in de tuin. Een gele tot rode verfstof wordt gewonnen uit de bloemen. De Zuni indianen maakten, naar verluidt, ook een warme drank van deze plant. |
| Calendula officinalis (goudsbloem) | Een gele verfstof wordt gewonnen uit de bloemen. Maar er wordt ook zalf voor medicinale toepassingen van gemaakt. En de bloemen zijn eetbaar. |
| Galium verum (echt of geel walstro) | Een geel bloeiende plant met hoge bloeistengels. Deze houdt van wat rijkere grond dus het is maar de vraag of hij het bij ons gaat doen. Een rood tot roze kleur kan worden gewonnen uit de wortel, en een gele uit de bloemen. Daarnaast bevat deze plant een natuurlijk stremsel dat bij het maken van kaas kan worden gebruikt. |
| Genista tinctoria (verfbrem) | Een giftig rode-lijst struikje met gele bloemen; uit de bloeiende toppen wordt een gele kleurstof gewonnen. |
| Isatis tinctoria (wede) | Tamelijk zeldzame wilde plant die oorspronkelijk uit Azië komt. Na een ingewikkeld proces kan uit deze plant een blauwe kleurstof worden gewonnen. |
| Phytolacca americana (westerse karmozijnbes) | Afkomstig uit Noord-Amerika. Uit de rijpe (giftige) bessen van deze plant kan een rood tot paarse kleurstof worden gemaakt. De jonge scheuten zijn in het voorjaar eetbaar. |
| Reseda luteola (wouw) | Een hoge kruisbloemige met kleine groen tot lichtgele bloemetjes. De hele plant dient als bron van gele tot oranje kleurstof. |
| Reseda lutea (wilde reseda) | Het kleine nichtje van de wouw, ook deze kan worden gebruikt voor het maken van geel tot oranje verf. |
| Sanguinaria canadensis (Canadese bloedwortel) | Een bodembedekkende (half)schaduwplant met witte bloemetjes die wel wat wegheeft van bosanemoon, maar afkomstig is uit Noord-Amerika. Een rode tot roze kleurstof kan worden gemaakt uit de wortel. Ook medicinale toepassingen zijn bekend. |
| Solidago virgaurea (echte guldenroede) | Een rode-lijst soort met gele bloemen aan hoge aren. Uit de bloemhoofdjes kan een gele kleurstof worden gemaakt. Daarnaast medicinale toepassingen. |
| Rubia tinctorum (meekrap) | Een klassieke verfplant. De wortelstok dient als basis voor productie van een rode kleurstof. En ook zijn er medicinale toepassingen. Deze houdt van vochtige en voedselrijke grond en planten we daarom elders in de tuin. |
Klassiek
Van onze lijst zou ik Carthamus tinctorius, Genista tinctoria, Isatis tinctoria, Reseda luteola en Rubia tinctorum in eerste instantie als de klassieke verfplanten benoemen. Daarmee bedoel ik dat deze planten ooit ook echt – min of meer grootschalig – in cultuur waren gebracht met als doel om er verf of kleurstof van te maken. Ook nu zijn deze planten nog relatief bekend als verfstof en worden ze mondjesmaat gebruikt. Hopelijk gaan ze zich bij ons in de tuin prettig voelen en als dat lukt streven we er naar om mooie uitgebreide plantbeschrijvingen te maken (vergelijkbaar met die voor de groenten die je hier kunt vinden).
Zo, nu eerst weer even verder planten.
