Waarom vissen niet bestaan

‘Waarom vissen niet bestaan’ is een aangrijpend boek met versmolten biografieën van de grote Amerikaanse wetenschapper David Starr Jordan en auteur Lulu Miller, die beiden worden geconfronteerd met Chaos. En aan het einde van het boek is Jordan van zijn voetstuk gevallen en weet je waarom vissen niet bestaan.

Het is even gissen wat de rode draad van dit boek is: de persoonlijke zoektocht van Lulu Miller of de levenswandel van David Starr Jordan (1851 – 1931). Aan de hand van onderzoek naar Jordan, toetst de auteur hoe ze zelf zou kunnen omgaan met haar eigen onzekerheden. Jordan, gekend om het identificeren en ordenen van duizenden soorten vissen en nog veel meer, is voor haar het icoon van intelligentie, orde en vasthoudendheid.

Tijdens het schrijven van de biografie ontdekt ze een vermoedelijke moord – althans, niet onaannemelijk – die door Jordan zou zijn gepleegd en openbaart ze eveneens Amerika’s bizarre wetgeving met betrekking tot raszuiverheid. Wetgeving die nog steeds niet is afgeschaft. De Amerikanen waren eerder dan de nazi’s bezig met het opruimen van Untermenschen. Weliswaar niet door grootschalige executies en vergassing, wel door gedwongen sterilisaties. Iets dat in de loop van de geschiedenis behoorlijk onderbelicht is gebleven – of bewust vaag is gehouden. Het is in elk geval schokkend.

Geschiedenis beschreven en ook gemaakt

Dit boek van Miller heeft ervoor gezorgd dat universiteiten gebouwen en zalen die naar Jordan waren vernoemd, andere namen hebben gegeven. Kortom, dit is een werk dat niet alleen een razend interessante geschiedenis beschrijft maar dus ook geschiedenis heeft gemaakt. Een boeiend boek dat je in een zucht kunt uitlezen. Miller neemt je telkens een stapje verder en dat wil je dan natuurlijk weten…… Het combineert levensopvattingen, de geschiedenis van taxonomie en omgaan met chaos (of Chaos als hoogste macht). Aanrader van de eerste orde.

David tegen Goliath :: David tegen Chaos

De opdracht voor in het boek luidt: “voor jou pap.” Pap, de vader van de auteur, heeft een nogal luchtige levensopvatting: er bestaat geen zin van het leven, er is geen God, geen bedoeling, geen plan.
“Dat zijn dingen die mensen hebben verzonnen omdat ze troost zoeken, want ze vinden het een akelig idee dat het leven geen zin heeft en de mens onbelangrijk is.” En Chaos heerst. De opvatting van de vader van de auteur staat in schrille tegenstelling tot de roeping van Jordan. Die wilde alles ordenen en afbakenen. De auteur ontrafelt dat en daarom is dit boek opgedragen aan haar vader.

David koos zelf zijn tweede naam Starr omdat hij op zeer jonge leeftijd al gebiologeerd was door de sterrenhemel. Jordan lijkt de aanwezigheid van Chaos niet te accepteren of gewoonweg niet te erkennen; hij laat zich in elk geval niet door tegenslagen uit het veld slaan. Telkens als Chaos toeslaat, ruimt Jordan puin en brengt zo goed mogelijk opnieuw orde aan. Zijn orde.

Als gedreven en leergierige jongere neemt hij deel aan een kamp dat geleid wordt door de Zwitserse geoloog Louis Agassiz. Dat bepaalt zo ongeveer de loop van de rest van zijn leven. Jordan heeft veel geschreven, ook schier minutieus bijgehouden dagboeken. Miller maakt daar dankbaar gebruik van. Dat maakt dit boek een fraai document.

Het was de tijdgeest dat Darwin en Wallace hun evolutietheorie van de natuurlijke selectie publiceerden. Agassiz geloofde in God’s werk en dat het de opdracht aan de mens was “de gedachten van de Schepper in menselijke taal te vertalen”.  Soorten waren volgens hem bestemd en onveranderlijk. Het was een kwestie van identificeren en in hokjes stoppen.

Als dingen een naam hebben

Jordan wijdt een groot deel van zijn jongere jaren naar het in kaart brengen van vissen. Want pas als dingen (en dieren en planten) een naam hebben, bestaan ze ook. Hij – en zijn teamleden – hebben pakweg een vijfde van alle vissen op aarde ingedeeld en Latijnse namen gegeven. Hij werkte hard. Allengs werd hij een vooraanstaand en gekend Amerikaans wetenschapper. Hij was ook bescheiden: hij heeft slechts één vis naar zichzelf vernoemd: Agonomalus jordani.

David Starr Jordan is intelligent, misschien niet briljant, heeft veel tegenslagen (ook privé) doorstaan, bleef noest doorwerken en wordt succesvol. (Deze combinatie van passie en volharding is een mentale eigenschap die thans GRIT wordt genoemd, lezen we in het boek.) Chaos gaat soms flink tekeer in Jordan’s orde, bijvoorbeeld door de grote aardbeving in 1906, waarbij zeer veel potten met monsters van vissen verloren gingen. Maar Jordan bouwde het telkens onverstoorbaar weer op.

De natuur houdt geen rekening met mensen!

Hij werd benaderd om de eerste rector van Stanford Universiteit te worden. Daar stelt hij de in zijn ogen beste Amerikaanse wetenschappers aan. Zijn ster rees en, zo beschrijft Miller, hij kreeg zonnekoning-gedrag. Niets leek hem te raken en wat hij zei was altijd de waarheid, zo niet: dan zorgde hij er wel voor. Miller vraagt zich af of Jordan nog wel ontvankelijk was voor kritiek.

Moord

Stanford Universiteit is opgericht door het vermogende echtpaar Leland en Jane Stanford. David Starr Jordan kon niet goed door een deur met Jane Stanford. Zij komt op mysterieuze wijze om het leven. De auteur ziet – anno 2020 – aanwijzingen voor moord, gepleegd door Jordan. Onderzoek op instigatie van Jordan moest destijds aantonen dat hij er niets mee te maken had. WC-eend bestond nog niet.

Jordan blijkt uiteindelijk de doorgeslagen taxonoom die gaat voor raszuiverheid. Eugenetica, een begrip in 1883 gelanceerd door de Britse wetenschapper Francis Galton, steekt de kop op in de Verenigde Staten. Zo uit Jordan zich tegen liefdadigheid omdat dat zou leiden tot het overleven van de zwaksten; een gevaar voor wereldwijde aftakeling. Er bestond in die tijd wereldwijd behoefte om de natuur in kaart te brengen, te ordenen, in vakjes te stoppen. Jordan was negen jaar oud, toen bijvoorbeeld Alexander von Humboldt overleed. Toen Darwin overleed, was Jordan 31. Die tijd dus. Darwin leefde min of meer gelijk op met Agassiz, maar die twee hielden er twee totaal andere, compleet tegengestelde, inzichten op na.

Raszuiverheid

“Vader is onkruid, moeder is onkruid en dan verwacht je dat de dochter een saffraanwortel is.”
(Arabisch gezegde, saffraanwortel is Nederlands voor kurkuma)

Eugenetica betekent ‘goed’ (eu) en ‘geboren/oorsprong’. Het werd gepresenteerd als een techniek om groepen mensen, die je niet aanstaan, weg te selecteren. Weg sloebers, weg criminelen, weg zwakzinnigen, weg epileptici, weg, lhbtiq+’ers, enzovoorts. Heel verwerpelijk, maar toentertijd een gedachte die veel aanhang in de wetenschappelijke wereld kreeg. (Feitelijk doen we dit nog steeds bij huisdieren en gewassen die we voor consumptie telen respectievelijk fokken.)
Puntje komt bij paaltje: het wordt in de Verenigde Staten dagelijkse praktijk om mensen te steriliseren en gehandicapte baby’s te laten sterven. En wellicht ook ombrengen, zo lezen we. En David Starr Jordan wordt voorzitter van de Eugenics Committee van de Amerikaanse Breeders Asociation.

In 1916 verscheen in de Verenigde Staten het boek The Passing of the Great Race, dat voor Hitler de bijbel was. Honderd jaar later, na de verschrikkelijke Tweede Wereldoorlog met de Endlösung, weten we dat het niet zo werkt, gelukkig. De ironie is dat juist grote variatie in genen, zoals Darwin propageert, voor een sterk ras zorgt dat Chaos kan weerstaan.

We gaan nu snel door de materie, maar Miller heeft grondig onderzoek gedaan en we lezen verbluffende verhalen. En over rechtszaken met net zo verbluffende uitkomsten. Tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw werden alleen al in Noord-Carolina honderden zwarte vrouwen gedwongen gesteriliseerd. “Nog een verbijsterend feit: ongeveer een derde van alle Puerto Ricaanse vrouwen werd tussen 1933 en 1968 door de Amerikaanse overheid gesteriliseerd.” De wet die dit mogelijk maakt is nog steeds niet afgeschaft. Gelukkig weten we nu beter. Hoewel, we lezen dat het hier en daar in de VS nog steeds gebeurt.

Zo kantelt voor de journalist Lulu Miller het beeld van de man aan wiens leven zij dacht houvast te kunnen ontlenen. Het was tijdgeest, opkomende natuurwetenschappen en dat plaatst ook de denkbeelden van Adolf Hitler c.s. in een ander daglicht. Niet goed, maar anders.

En vissen? Sorry, David Starr Jordan, die bestaan niet!