Wij willen Koning Winter terug!

Bijgewerkt op 1 december 2016

Wie zich verdiept in het fenomeen Koning Winter ziet dat deze vorst van Germaanse komaf is en dat de eigenschappen van deze gulle kindervriend door de katholieke kerk overgeplant zijn op Sint Nicolaas. In de hedendaagse samenleving van ontkerkelijking, islam, de Zwarte Piet-discussie en hang naar culturele waarden, lijkt een machtswisseling en herintroductie van Koning Winter een serieuze optie.

Wij willen onze Koning Winter terug!

Als we het hebben over tradities en het herleven van oude culturele waarden, kan immers niemand hier iets op tegen hebben, toch? Geen akelige compromissen meer met gekleurde en schoorsteenpieten, geen opgeblazen Angelsaksisch gedoe met de Kerstman. Nee, we willen gewoon onze eigen Koning Winter terug!

Het begon met een ochtendwandeling

Okay, dit is een ludieke, maar niet minder interessante speurtocht die begon met de vroege ochtendwandeling van 4 november 2016. Als het niet te laat licht wordt, maak ik een wandeling met de honden in wat we ‘onze verlengde achtertuin’ noemen: de Wolfhezer Heide en Bossen. Je komt dan niemand tegen, genoeg tijd om kleine leuke natuurfenomenen waar te nemen en, ja, om wat vrijuit te mijmeren. En dan plaats ik wel een of meer foto’s van opzienbarende fenomenen op de persoonlijke Facebook-pagina. En toen was dat:

Reacties

Een speels bedoelde uiting; want vorst is een ambigu woord. Het kan de vrieskou betreffen, maar ook de regerende koning. Deze post leverde interessante reacties op: Claudia Reina reageerde met ‘Kun je dat uitzoeken?’ Taco IJzerman zocht het op in een etymologisch woorden boek en trof het verband aan met frost (Engels, Duits, Zweeds, Deens en meer talen) en vriezen (nee, niet de Friezen).
Maar dat zegt nog niets over de relatie met Koning Winter.
Is dat een koning vanwege ‘vorst’ in de niet-koude betekenis? Lizet Kruyff vond dat wel interessant en gaf een hint richting Noorse sprookjes. Christianne Muusers verwees naar ‘het Duitse kinderboek uit 1859 dat geïllustreerd is door Gustav W. Seitz. [Over deze man is weinig inhoudelijks op het Internet te vinden. Wel zijn prenten.] Hierover staat een verhaal van Elizabeth Gettins op de blogpagina Rare book of the Month van de Library of Congres (VS).

Jack Frost

Zij begint er mee dat ‘we’ wel gehoord zullen hebben van Jack Frost en St. Nicholas. En dan is Jack Frost niet de inspecteur uit de oude detectiveserie A touch of Frost. Maar King Winter? Het is op zich al een interessant gegeven dat wij Jack Frost niet kennen en dat Koning Winter geen bekend begrip is in de VS of de Angelsaksische wereld.

Jack Frost is de personificatie van de winter in termen van sneeuw en ijs. Vermoedelijk van Scandinavische oorsprong. Volgens de Engelse Wikipedia is Jack een variant van Old Man Winter. Jack Frost wordt altijd in vormen van sneeuw- en ijskristallen uitgebeeld.

Koning Winter is door Seitz afgeleid van Germaanse-Scandinavische tradities, gekoppeld aan de winterzonnewende [De kortste dag van het jaar, zo rond 21 december] zoals Vadertje Tijd of, hé, Vader Winter dat ook zijn.

Sinterklaas gevormd naar Koning Winter

Koning Winter lijkt heel erg op wat in de Angelsaksische wereld uiteindelijk de Kerstman is geworden. Deze vorst verlaat zijn ijzige paleis in het hoge noorden en beloont kinderen met zoetigheid. Ook hij heeft hulpkrachten, maar geen Zwarte Pieten: Koningin Winter legt haar dekens van sneeuw, en, ja, daar is ie weer, Jack Frost is zijn rechterhand als het gaat om koude en ijs.

De katholieke kerk heeft wel vaker “heidense” gewoontes in haar geloofsrituelen opgenomen om letterlijk hele volksstammen over te halen zich te bekeren. De Saksen en de Angelen waren Noord-Duitse stammen waarvan honderdduizenden mensen rond de vijfde eeuw de oversteek naar Groot-Brittannië maakten. (Daar verdreven ze de Kelten naar de uithoeken van Wales en Schotland. En Ierland natuurlijk.) Om hen tot bekeren over te halen is het Germaanse Midwinterfeest is door de kerk verrijkt met de geboorte van Kindeke Jezus en heet thans Kerstmis. De kerstboom is zo ongeveer nog het enige herkenbare ‘heidense’ uit die tijd.

En zo heeft de katholieke kerk in, vermoedelijk al de vierde eeuw – Sint Nicolaas leefde van ca 280 tot rond 350 na Christus – de gulle eigenschappen van de Koning Winter overgeheveld naar Sint Nicolaas, die door de Angelsaksische gemeenschap weer met Koning Winter is gekruist en getransformeerd tot de Kerstman.

Taco IJzerman zei daarom terecht: “Geen taalkundige verbinding. Wél een leuke parallel met (Keltische) broederschap die als zomerkoning (eik) en winterkoning (hulst) hun macht delen en zo voor groei én afbraak/rust zorgen.”

De sneeuwpoppen van 1511

Henk Renting verwijst, na de publicatie van dit artikel, op een boek van historicus Herman Pleij, De Sneeuwpoppen van 1511 (PDF), waarin ook (al) sprake is van Koning Winter. Dat ligt dus ruim voor het verschijnen van het boek van Gustav W. Seitz. Pleij koppelt Koning Winter en de winterspelen eromheen aan Germaans-heidense rituelen. Koning Winter, waar Pleij het over heeft, heeft een hofhouding c.q. schare volgelingen met curieuze namen als Clippertant, Blaubeck, IJsbroeck, Druypneuse enzovoorts.

Kennelijk zijn we in de afgelopen vijfhonderd jaar Koning Winter kwijtgeraakt. Sinds de dertiende eeuw (12xx) wordt het Sinterklaasfeest in Europa gevierd. Dat is midden in de Middeleeuwen (500-1500). Arme kinderen kregen toen een traktatie en schoenen werden in de kerk gezet. Pas vanaf 1900 werd het langzamerhand een familiefeest en na de Tweede Wereldoorlog gingen ook volwassenen elkaar cadeaus geven. Overigens, voor 1850 was Sinterklaas (ja, hijzelf) vaak de boeman die stoute kinderen zocht.

Zijn knecht was niet zwart, maar dit begrip zwart werd wel gebruikt in de betekenis van somber, boos, kwaad en dergelijke. Pas in 1850 ontstond de Zwarte Piet zoals we die nu kennen, door een boekje met prenten van onderwijzer Jan Schenkman. Rond 1895 is de negroïde persoon Zwarte Piet algemeen “geaccepteerd”, d.w.z. in het hele land naast Sint Nicolaas aanwezig. Hoezo tradities? Honderdtien jaar.

Conclusie

Zowel de persoonlijke eigenschappen van Sinterklaas als de verschijning van de Kerstman zijn afgeleiden van Koning Winter. Gezien de niet-christelijke inwoners, gezien het gezeur over Zwarte Piet en gezien de hang naar tradities, is het misschien helemaal geen gek idee als Koning Winter weer zijn plaats opeist. Maar ja… hoe doe je dat?

Andere koningen en winters

Een Koning Zomer of zomerkoning zijn we niet tegengekomen. Wel het zomerkoninkje: de aardbei.
Frederik V van Palts werd de winterkoning genoemd omdat hij slechts één winter zou hebben geregeerd. Lees dit.
De naam van de Duitse plaats Königswinter heeft echter niets met winter te maken. Wel met Karel de Grote en zijn wijngaard – Winzerort in het Duits. König en Winzer werd Königswinter.

En natuurlijk het winterkoninkje. Het kleine vogeltje. Dat, volgens de etymologiebank, een heel klein vogeltje is dat niettemin in de winter met krachtig stemgeluid z’n liedje zingt. De naam is ook verweven met een fraaie Griekse sage. Lees het hier.