met bijdrage van Stephan Muller
Leestijd: 12 minuten
Inhoudsopgave
Op 5 oktober 2024 was er bij De Tuinen van MergenMetz een themadag over noten. Want een notenboom plant je niet zomaar, je wilt graag een gezonde boom die veel noten geeft. En daarover ging het deze dag.
Noten telen, klein- en groter en grootschalig is leuk en dankbaar. Maar het gaat ook om de omschakeling waarmee we als maatschappij bezig zijn. Dat betreft niet alleen onze voedingsgewoonten maar ook de agrarische sector. Noten zijn immers een perfecte, gezonde vervanging van dierlijke vetten en eiwitten. En je hoeft, bij wijze van spreken, niet elke ochtend om vijf uur de koeien te melken.
Er waren deskundige sprekers uitgenodigd. Ton Baltissen van notenteelt.com en auteur van diverse notenbomenboeken, Herman Janssen van De Zandse Notengaard en bestuurslid van de Nederlandse Notenvereniging, Michiel Bussink, schrijver, journalist maar ook initiatiefnemer van De Nöttenboom en Maartje van den Berg die, in duo met Herman Janssen, vertelde over de voedingswaarde en noten voor de mens.
Interactie
De dag bestond uit twee maal twee parallelsessies met tien personen. Dat was de voorkeur van de sprekers: met kleine groepen is er meer interactie en het gaat er immers om veel kennis over te dragen.
Nu is het niet de bedoeling dat we de hele dag gaan beschrijven – dat is veel te veel van het goede – maar we geven hier graag een beknopte impressie.
Licht, lucht en liefde
Klimaatverandering
De bijdrage van Ton Baltissen was gericht op de keus van de juiste notenboom (of struik). Actueel onderwerp is de hoeveelheid regen die het afgelopen jaar is gevallen. Noten houden niet van hoog water en niet van (te) natte grond. Maar aan de andere kant, ook niet van langdurige droogte.
“Elk gewas in Nederland heeft behoefte aan water.” En passant zegt hij met een grijns, dat de laatste nachtvorst in de afgelopen decennia is verschoven van 6 mei naar 9 mei. “Ook dat is klimaatverandering.”
Notenbomen zijn weliswaar winterhard maar ook vorstgevoelig en notenbomen zijn fruitbomen. Dus bij de keus van de boom is het verstandig rekening te houden met het klimaat en andere omstandigheden in jouw omgeving.
Zo hebben ze behoefte aan veel organische stof in de grond. Walnoten gedijen goed op neutrale grond, tamme kastanjes hebben de voorkeur voor licht zure grond en hazelaars doen het overal. En, niet minder belangrijk, Baltissen bepleit de drie els: licht, lucht en liefde.
Kies een ras
Kies een ras. Teel niet een boom van een nootje dat je in de grond hebt geduwd. Rassen en hun eigenschappen zijn vastgelegd bij Naktuinbouw. Hij noemt een aantal verdienstelijke rassen. En: als je noten wilt, kies dan voor een walnoot, hazelaar of tamme kastanje. Daarvan is bekend welke rassen en (dus) hun eigenschappen geschikt zijn voor de Lage Landen. Hij licht enkele eigenschappen, waar je niet snel aan zou denken, toe. Zoals het makkelijk uit het rokje vallen van de noten, is een handige eigenschap van een hazelnoot. En wil je een beetje weerstand bieden aan de hazelnootboorder, kies dan een ras dat snel schil vormt. Of plaats een lokboom.
Amandel, hartnoot, pecannoot, enzovoorts, zijn misschien wel leuk om mee te experimenteren maar er is (nog) weinig van bekend in onze contreien.
Partnerkeus
Hazelnoten hebben eenslachtige bloemen en zijn eenhuizig. Dat betekent dat op een plant zowel mannelijke (de katjes) als vrouwelijke bloemen voorkomen. Ze doen niet aan zelfbestuiving, nee, het gaat om kruisbestuiving door de wind. En natuurlijk wanneer ze bloeien. En dan is er nog het probleem dat ze het niet met iedere willekeurige andere hazelaar willen doen. Het is een kieskeurig boompje. Maar met wie wil jouw hazelaar het dan wel? Baltissen legt het systeem van S formules uit, aan de hand waarvan je kunt zien welke rassen goed bij elkaar passen.
Dus één hazelaar in je tuin betekent geen hazelnoten of het moet een toevalstreffer met een hazelaar in de buurt zijn. En als je meer hazelaars in je tuin hebt staan die niets geven, dan houden ze niet van elkaar. Baltissen gaat ook nader in op de geheimen van de tamme kastanjes en walnoten (lateraal en terminaal dragend, kruis- en zelfbestuivers, bloeitijden, snoeivormen, grote bolsters kleine pitten? verwerkingsproces,, teeltwijzen). De tijd vliegt voorbij. Na afloop van de één uur en drie kwartier durende sessie verzucht hij: “En ik had nog wel een paar uur door kunnen gaan.”
De tien plagen
Ook Herman Janssen benadrukt dat notenbomen behoefte hebben aan een goede bodem. Hij zegt dat als je veel noten gaat oogsten, je (dus) mineralen en dergelijke afvoert. “Het voedselbossenadagium van zelfvoorziening is beperkt houdbaar. Het is een illusie,” zegt hij. Dus je moet op een gegeven moment voedsel aan de grond van de bomen toevoegen. (Daar vertelde Ton Baltissen ook het een en ander over.) “Onze voorouders weten hoe dat werkt. En zij kennen het begrip ‘uitgemergelde grond’.”
Walnootboorvlieg
Kern van Herman’s betoog vormt een overzicht van allerlei kwalen waar notenbomen aan kunnen lijden. Schimmels, insecten (bijvoorbeeld stinkwants, engerling) en bacteriën passeren de revue. Hij maakt er grapjes over “na de volgende dia zie je het misschien niet meer zitten en wil je aan de diazepam”. Hij laat ze in de presentatie zien en heeft ook echte takken met aangetast blad mee. Toppunt van wanhoop vormt de walnootboorvlieg. Die is in de afgelopen dertig jaar van Zwitserland naar Nederland gereisd en heeft geen natuurlijke vijanden. In de Verenigde Staten, waar enorme walnootakkers zijn, wordt het “onder intensieve chemische behandeling geteeld”. Het voordeel is dat het beestje in principe niet in de noot zit, wel in de bolster die zwart en slijmerig wordt.
“Je kunt er de hogedrukspuit op zetten, dat werkt,” zegt Janssen. En dan zijn er nog kraaien, eksters, gaaien en ratten. En eekhoorns. Die lusten wel een noot.
Hazelnootboorder
Bij hazelnoten is hazelnut blight een gevreesde ziekte. In de VS hebben ze resistente variëteiten ontwikkeld.
Het werk van de hazelnootboorder is makkelijk te herkennen. Maar echt grip op dit diertje is er niet.
“Het ene jaar is 50% aangetast, het andere 10%.” Hoewel? Het is de levende larve die overwintert. Dus wat dacht je van kippen of kalkoenen als bestrijders?
Deze presentatie gaat over de gezondheid en dat houdt in hoe je moet omgaan met de plagen. Hij benoemt diverse methoden en middelen om plagen tegen te gaan, zoals feromoonvallen en gele vangplaten. We hebben niet bijgehouden hoeveel kwalen en plagen er zijn genoemd, maar onwillekeurig moeten we denken aan de Tien Plagen van Egypte, maar dan voor de notenteler. Natuurlijk is de werkelijkheid veel vriendelijker dan deze opsomming van ziekten en plagen. Maar het is wel goed te weten wat kan gebeuren en wat je er tegen kunt doen..
[Door te oogsten onttrek je nutriënten, dat wordt in de wetenschap ‘De les van de Drentse essen’ genoemd. De term ‘uitgemergeld’ ontstond als volgt: nadat de oogst minder werd, bracht men kalk (mergel) op het land. Kalk helpt namelijk gewassen bij de voedselopname. Maar uiteindelijk werkt ook dat niet meer. Het land is dan uitgemergeld, MergenMetz]
De nöttenboom en de oelewanne
Michiel Bussink presenteert “zijn” notengaard in Lettele. Hij vertelt dat er in 2019 een hectare grasland vrij kwam en dat hebben zij (Michiel en twee partners) gepacht en omgezet in een notengaard. Hun werktitel luidt ‘natuurrijke voedselproductie’. Er zijn Lettelenaren die dit ontzettend interessant vinden en er zijn Lettelenaren die het zonde van de grond vinden.
Hij vertelt dat er 26 walnootbomen staan. Hij heeft gekozen voor verschillende variëteiten om zowel opbrengst als het risico te spreiden. Er staan ook hazelaars en tamme kastanjes en enkele amandelbomen, variëteit ‘robijn’. En er is een rij vruchtbomen (appel, perzik, zwarte bessen e.d.) met brem als stikstofbinder. In de eerste paar jaar was vooral de hazelaar een drama, vertelt hij. Veel uitval door droogte en de woelmuis was ook een lastpak. “Dit jaar zijn het de reeën,” aldus Michiel. Tegen de droogte heeft hij een druppelirrigatiesysteem aangelegd. Tussen de notenbomen grazen koeien. Hij pleit voor het combineren van vee met voedselbossen en boomgaarden.
Hij laat twee foto’s van twee walnotenbomen zien: zelfde grond, zelfde dag in de notengaard geplant en zelfde ras/variëteit. De een is misschien twee meter hoog, de ander iets meer dan een meter. Wat is de oorzaak van dit verschil? De plek in de gaard? Beschadigde wortels?
Over het antwoord op de vraag van een van de deelnemers wat hij met de kennis van nu anders zou doen, hoeft hij niet lang na te denken: de irrigatie.
De noot in keuken, bad en werkplaats
Nutella
In deze duo-presentatie van Herman Janssen en Maartje van den Berg ging het in hoofdzaak om het gebruik van de noot in de keuken. Maar ook van de bolster en perskoek zijn fraaie toepassingen.
“De enige hazelnoot die in Nutella zit, staat op het etiket,” grapt Janssen. Maar de deelnemers krijgen wel echte hazelnootpasta te proeven. Maartje vergelijkt de voedingswaarde met die van onder andere vlees en dan blijken walnoten beduidend gezonder door de grote hoeveelheid meervoudig onverzadigde vetzuren. Ook passeren wat innovatieve, moderne, lekkernijen als notenkaas en notenmelk de revue, momenteel vooral nog populair onder veganisten maar, wat het duo betreft, voor eenieder aan te raden. Al is het maar vanwege de vitamientjes.
Herman Janssen legt de verschillen uit tussen geroosterde, gebrande – en nog meer – noten. Hazelnoten ontvellen gebeurt doorgaans chemisch, zegt hij. Dus het lijkt aan te bevelen dit zelf te doen, door ze te blancheren of te roosteren. We krijgen hazelnoten te proeven in elk stadium van dit proces, van de wat nog taaie smeuïge hazelnoot vers uit de schil tot een fijn knapperige ontvelde en geroosterde variant, die in het proces toch wat van zijn oorspronkelijke smaak lijkt te zijn verloren.
Dertigduizend hectare
Overigens blijkt ondanks de hoge positie van Nederland op de agrarische exportmarkt, dat Nederland wat noten betreft allesbehalve zelfvoorzienend is. Om onszelf op gebied van walnoten te bedruipen is een schamele dertigduizend hectare nodig legt Herman uit. Een schijntje in vergelijking met de in totaal twee miljoen hectare die momenteel in wordt gezet voor landbouw en veeteelt. Maar voor dat we zover zijn moeten de noot wel echt wat meer charme winnen in de ogen van de consument.
Als de noot gekraakt is, blijft de bolster over. Als de noot is geperst voor olie, blijft perskoek over. Met die restanten worden andere producten gemaakt. Verwerken in notenbrood is een ding, maar de vermalen bolster wordt als scrub voor de huid aangeboden. “Industriële scrub bevat microplastics,” zegt Janssen “En dit niet.” Toppunt van toepassing is fijngemalen bolsters om mee te zandstralen. Zandstralen? Bolsterstralen!
“Bijvoorbeeld om vervuilde motorblokken weer schoon te krijgen. Dan is dit veel beter dan zand of andere materialen.” Hij houdt een zakje met het spul omhoog: “Dit is duurder dan de walnoten.”
Film
We sluiten af met een filmpje van beroemd-van-tv-en-luchtballon kok Angélique Schmeinck, die in een serie instructievideo’s voor chefkoks demonstreert hoe je onder ander walnotenmayonnaise kan maken.
“Tegenwoordig wil ook de chique restaurantganger eens wat anders dan weer een stuk vlees” legt Maartje van den Berg uit. De vraag naar vleesvervangers en het verlangen om noten een meer sexy imago te geven komen bij de kok op een logische wijze bij elkaar. Om dit te beklinken krijgen we nog een paar laatste proeverijen: een glas walnootmelk en hoogwaardige en erg lekkere walnootolie, zo duur dat ze met een pipetje wordt geleverd om per druppel af te kunnen meten. Wie slim zijn notenproducten aan de man weet te brengen, hoeft duidelijk niet op zwart zaad te zitten.
Er zijn in totaal vier filmpjes waarin Angélique Schmeinck toepassingen demonstreert. Ze staan op de website lokanoot en uiteraard hier, bij ons op de website.
Noten proeven
Gedurende de dag kon tijdens diverse presentaties noten worden gekraakt en geproefd. Bij de lunch werd een Italiaanse walnotensoepje geserveerd en een radicchiosalade met hazelnoten. En bij de afsluitende borrel was er (uiteraard) nocino (Italiaans) en het iets lichtere vin de noix (Frans), walnootsalsa naar recept van Angélique Schmeinck, stukjes oude kaas met ingelegde walnoten en walnoten-dadel-vijgen-salami.
Bestelling aanpassen
Vrijwel alle deelnemers waren vol lof over deze dag. Dat was waar we het voor deden. Een enkeling noemde het zelfs ‘boven verwachting’. Maar bijzonder leuk was de opmerking van iemand die momenteel bezig is met het opzetten van een voedselbos.
“We gaan de komende weken onze bestellijst aanpassen,” zei hij. En dat is precies waarom we deze dag hebben georganiseerd: er wordt door onwetendheid erg veel geld verspild aan notenbomen.
Initiatiefnemers
De themadag over noten was een initiatief van De Tuinen van MergenMetz, notenteelt.com, De Zandse Notengaard en het project Van Boom tot Bord van de Stichting Land en Keuken.
De uitgelichte afbeelding (thumbnail) bij dit artikel is van Michele M.F., Wikimedia Commons
