De goudsbloem is voor menigeen een ordinaire ouderwetse plant. Gastauteur (en herborist in opleiding) Wendy Grobben beschrijft het grote nut van deze plant, niet alleen een zonnetje in de tuin maar nuttig als ongediertebestrijder en heilzaam voor de mens.
Terwijl het najaar overgaat in de winter staat langs onze gevel nog één plant volop te bloeien: de goudsbloem (Calendula officinalis). Een ogenschijnlijk gewone, maar toch o zo bijzondere plant. Redenen te over om de goudsbloem eens in het zonnetje te zetten. Erg fijn dus dat onze stagiair Wendy Grobben, tweedejaars student aan de herboristen opleiding De Sprenk, in het kader van haar opleiding een werkstuk over de goudsbloem heeft geschreven. Ze publiceert dat hier in aangepaste vorm.
Naamgeving
In het Groot Handboek Geneeskrachtige Kruiden (Verhelst, 2019) staan twee verschillende verklaringen voor de afkomst van het Latijnse woord Calendula. De naam zou afkomstig zijn van de woorden Calendae of van Calendulae. Rembert Dodoens (1517-1585), botanicus en arts in de Zuidelijke Nederlanden en Holland, was van mening dat het Latijnse woord afkomstig was van Calendae omdat volgens hem de bloemen vaak rond het begin van de maand open gaan. En het woord Calendae of Kalendae betekent ‘de eerste dag van de maand’. Anderen leggen verband met de werking van de goudsbloem bij pijnlijke en ontregelde menstruatie. De andere optie, het woord Calendulae, betekent ‘kleine kalender’ of ‘kleine klok’ en verwijst naar het dagelijks openen en sluiten van goudsbloemen. Ook volgt het bloemhoofdje gedurende de dag de loop van de zon. De bloemen gaan overigens alleen open als de zon schijnt. Wanneer de bloemen ’s ochtends nog dicht zijn, weet je dat het een bewolkte of regenachtige dag gaat worden.
De tweede naam van de (tuin)goudsbloem, officinalis, betekent ‘uit de apothekerswerkplaats’ en verwijst naar het voorkomen op de officiële lijst van geneeskrachtige planten.
‘Here’s flowers for you;
Hot lavender, mints, savoury, marjoram;
The marigold, that goes to bed wi’ the sun
And with him rises weeping: these are flowers
Of middle summer, and I think they are given
To men of middle age.’Perdita in The Winter’s Tale, Act 4 Scene 4
William Shakespeare, 1610
De Nederlandse naam goudsbloem verwijst naar de eigenschap om voedingsmiddelen zoals kaas en boter mooi goudgeel te kleuren, en naar de zonnige aard van de bloem.
De Duitse en Zwitserse naam Ringelblume verwijst naar de halve- tot hele cirkelvormige zaadjes. Het Engelse marigold heeft zowel een verwijzing naar de kleur goud, als naar Maria, aan wie de goudsbloem gewijd is. In het Frans heet de goudsbloem souci, een weer heel andere naam, die etymologisch gezien echter ook afkomstig schijnt te zijn van aanduidingen voor het fenomeen dat de bloem de zon volgt.
Afkomst
Vermoedelijk heeft Calendula officinalis zich ontwikkeld uit Calendula arvensis, een soort die nog af en toe in het wild wordt aangetroffen in Zuid-, Oost- en Centraal-Europa en Azië. Arvensis betekent ‘van de akkers’. De officinalis is een gecultiveerde en aparte soort geworden. De twee soorten verschillen van elkaar in grootte en bloeitijd. Van Calendula officinalis zijn de plant en de bloemen groter en ze bloeien langer. De goudsbloem is eenjarig en breidt zich uit via zaad. Het is een donkerkiemer: de zaden moeten worden afgedekt met aarde om te kunnen ontkiemen. Bij een zachte winter kan de soort ook de winter overleven en dus tweejarig worden. De stengel kan dan verhouten.
Calendula officinalis behoort tot de familie Asteraceae, de composietenfamilie en dan wel tot de onderfamilie Asteroideae, omdat het bloemhoofdje is samengesteld uit buisbloemen (in het hart van de bloem) en straalbloemen (de buitenrand). Samen met Calendula arvensis en totaal circa 20 andere soorten behoort Calendula officinalis tot de geslachtengroep Calenduleae en het geslacht Calendula.
Ecologie
Door de fel oranje kleur trekt de goudsbloem overdag vele dagvlinders en andere insecten aan. De plant is ook waardplant voor de rupsen van circa dertien tot veertien nachtvlinders waaronder de geoogde w-uil (Lacanobia contigua), de vlekdaguil (Heliothis peltigera), de huismoeder (Noctua pronuba) en de goudgele boorder (Gortyna flavago). Het is opvallend dat de goudsbloem een waardplant is voor voornamelijk nachtvlinders, terwijl de bloemen zich juist sluiten gedurende de nacht.
Standplaats
De goudsbloem is niet kieskeurig wat betreft de bodem, maar het liefst groeit de plant op een kalkachtige, stikstofarme, goed doorlatende, niet te natte bodem. De plant staat bij voorkeur volop in de zon en op een beschutte plek. Op lichtzure zandgrond zoals bij ons doet hij het ook uitstekend.
Gebruik en werking
De goudsbloem is een prachtige bloem in de siertuin; naast oranje bestaan er inmiddels ook diverse cultivars in andere tinten. Maar het is ook een nuttige plant in de moestuin. Hij verdrijft mieren (vroeger werden ze om die reden langs de gevels van huizen geplant zoals nog steeds bij ons), zou aaltjes in de bodem bestrijden en trekt bestuivers. Samen met wortels, uien en afrikaantjes vormt de plant een goede combinatie tegen aantasting. En omdat de plant tegen aaltjes werkt, zal het ook gunstig zijn om goudsbloem samen met Japanse haver tussen de aardappels te zaaien.
(Voor de goede orde: Aaltjes zijn nematoden, maar er zijn plant-parasitaire nematoden – die wil een moestuinier niet – en insect-parasitaire nematoden, die wil een moestuinier wel om ander ongedierte te bestrijden. Op welke de goudsbloem effect heeft, is onbekend.)
Verloren in de moestuin op 27 oktober 2021 
Kappertje?
Nep-saffraan
De bloem van de goudsbloem is eetbaar en geeft met zijn felle kleur iedere salade een zomerse uitstraling. Omdat de bloemen nogal groot zijn kun je ook de losse bloemblaadjes gebruiken. Ze hebben een frisse, licht bittere smaak. De bloemknoppen schijn je ook net als kappertjes te kunnen inleggen en eten. En zelfs het blad schijnt eetbaar te zijn. Voor thee kun je de hele bloemhoofdjes verzamelen en drogen.
Goudsbloemen kunnen, zoals al gezegd, gebruikt worden als kleurstof. Omdat ze eetbaar zijn werd deze geel-oranje kleurstof van oudsher gebruikt om voeding te kleuren, bijvoorbeeld boter en kaas. Het wordt ook wel eens als ‘nep-saffraan’ verwerkt.
Gezondheid
Door herboristen, met het oog op gezondheidsvoordelen voor mensen, wordt de goudsbloem hoog geacht. Verhelst noemt maar liefst circa 60 verschillende inhoudsstoffen waarvan de onderlinge combinatie en verhouding de goudsbloem haar unieke werking geeft. Goudsbloem staat vooral bekend om haar weldadige uitwendige werking, als smeersel op de huid, bijvoorbeeld bij schaafwonden.
Een combinatie van inhoudsstoffen die een goede werking op de huid hebben, zijn: carotenen, flavonoïden, saponinen, slijmstoffen, looistoffen, oleanolzuur en tocoferolen. Deze werken samentrekkend, bloedstelpend, verzachtend, jeukstillend en ze houden de huid soepel. Bovendien werken de inhoudsstoffen ontstekingsremmend. Daarom wordt de goudsbloem ook wel het natuurlijk jodium genoemd. Maar ook inwendig kan de bloem een goede werking hebben op de spijsvertering door het hoge gehalte aan bitterstoffen.
Voor het maken van olie van goudsbloemen kunnen het beste alleen de straalbloemen worden gebruikt. In de straalbloemen zitten de meeste inhoudsstoffen. Als de hele bloemhoofdjes worden gebruikt is er meer kans op schimmelvorming. Voor verwerking tot een olie kunnen de straalbloemen het best vers worden gebruikt of een halve dag in de schaduw gedroogd. Wanneer de straalbloemen in de zon of in een droogoven worden gedroogd, verliezen ze namelijk hun meer vluchtige inhoudsstoffen zoals de ontstekingswerende triterpene alcoholen. In de tabel staan de belangrijkste inhoudsstoffen en hun werking op een rij.
| Stof | Hoeveelheid | Werking voor de plant | Werking voor ons |
| Carotenoïden (waaronder caroteen) | 1,5-3% | De oranje kleur van de bloem trekt bestuivers aan | – werkt ondersteunend voor vitamine A – bevordert regeneratieprocessen en bloedvorming |
| Glycosiden: flavonglycosiden / flavonolglycosiden / flavonoïden / flavonen | 0,3-1,5% | Eindproduct van de stofwisseling. Organische stof met glucon (glucose) en a-glucon (de geneeskrachtige stof) | – bevordert de bloedcirculatie – ontstekingswerend – stimuleert de slagaderlijke perifere bloedcirculatie – (hierdoor) bloeddrukverlagend – verbetert de veneuze (aderlijke) bloedsomloop – verbetert de lymfedoorstroming – hartondersteunend |
| Glycosiden: saponinen (waaronder calendulosiden) | 2-10% | Verdedigende functie tegen bacteriën, gisten en schimmels | – vermindert oppervlaktespanning en lost vetten op: bevordert de uitwisseling van een cel met haar omgeving – activeert de werking van de lymfeklieren – zuivert het bloed – werkt goed bij eczeem en huidaandoeningen – ontstekingswerend – doorbloeding en prikkeling van alle secreties van de spijsverteringsorganen (inwendig gebruik) – werking op de slijmvliezen (maag en darmen) (inwendig gebruik) |
| Slijmstoffen | 1,5% | Kunnen vrij grote hoeveelheden water binden door de vorming van een slijmerige oplossing; dit voorkomt uitdroging van de plant | – verzachtend – houdt de huid soepel – verzachtende werking op de slijmvliezen (maag en darmen) – pijnstillend – bij zweren |
| Triterpene alcoholen (faradiol, helianol) | Verdedigende functie | Ontstekingsremmend | |
| Bitterstoffen | 19% | De bittere smaak helpt tegen vraat | – stimuleert alle sappen in het spijsverteringskanaal – zorgt voor een goede doorbloeding van de slijmvliezen – versterkt het hart – bevordert de aanmaak van rode bloedlichaampjes – versterkt zenuwen en spieren |
Bronnen
- Eggelte, H. (2012) Botanisch woordenboek. 3 e druk. Zeist, Nederland: KNNV Uitgeverij.
- Eggelte, H. (2019) Veldgids Nederlandse Flora. 12 e druk. Zeist, Nederland: KNNV Uitgeverij.
- The Royal Botanic Gardens, Kew (2019) Flora. De verborgen pracht van planten. 1e druk. Amsterdam, Nederland: Het Spectrum.
- Verhelst, G. (2019) Groot handboek geneeskrachtige kruiden. 9 e druk. Wevelgem, België: BVBA MANNAVITA.
- Willery & Garbe (2021) Toutes les plantes belles et comestibles. 1e druk. Parijs, Frankrijk: Les Editions Ulmer.
- De Cleene (2021) De Naturalis Historia. 1e druk. Uitgeverij Sterck & De Vreese.
- De Bolster. Goudsbloem. Geraadpleegd op 5-7-2021.
- De tuinen van Appeltern. Goudsbloem. Geraadpleegd op 5-7-2021.
- Ecolonie. Calendula officinalis. Geraadpleegd op 11-5-2021.
- Ecotuinweetjes. Combinatieteelt van ui, wortelen, Goudsbloem en Afrikaantjes. Geraadpleegd op 5-7- 2021.
- Natural Library of Medicine. Triterpene alcohols from the flowers of compositae and their anti- inflammatory effects. Geraadpleegd op 5-7-2021.
- Natuurpunt. Gamma-uil en Huismoeder. Geraadpleegd op 5-7-2021.
- Shakescleare. Marigold. Geraadpleegd op 5-7-2021.
- Wikipedia. Calendula officinalis en diverse nachtvinders. Geraadpleegd op 5-7-2021. In andere talen op 18-10-2021.
- Wikipedia. Rembert Dodoens. Geraadpleegd op 11-5-2021.
- Wilde planten in Nederland en België. Calendula arvensis. Geraadpleegd op 11-5-2021.
