Op zaterdag 28 september was het wereldnieuws in Nederland. Al ruim voor de paardenvleesaffaire begon onderzoeksjournalist Marcel van Silfhout op verzoek van Stichting Maatschappij en Veiligheid – de club van prof. mr. Pieter van Vollenhoven -met zijn onderzoek naar de toestand van de voedselveiligheid in Nederland. Het resultaat is schokkend.

Begin 2008 bracht W. een intern rapport van de NVWA, waarin stond dat er van alles mis ging, naar buiten. In december 2010 is deze klokkenluider door het ministerie van Landbouw voor de rechter gebracht. Er hing een straf van maximaal een jaar gevangenis boven haar hoofd. Het Openbaar Ministerie eiste gelukkig een symbolische boete van € 500 en de rechter oordeelde op 20 december 2010 dat W. weliswaar schuldig was aan het schenden van een ambtsgeheim, maar dat hiervoor geen strafmaatregel werd opgelegd.

Woord vooraf – De beer is los!

De onderzoeksjournalist (o.a. Zembla, KRO's Reporter) die een prijswinnend kookboek schrijft: Kookkaravaan – althans, de wetenswaardigheden tussen de recepten waren van zijn hand. Wij kennen Marcel van Silfhout en ook al enige tijd, onder strikte geheimhouding, de inhoud van zijn rapport Uitgebeend, over de NVWA. Het verschijnt eind 2013 / primo 2014 als boek.

Het originele rapport Uitgebeend – straks boek – is spannende literatuur, waaruit klip en klaar blijkt hoe graag het CDA de Keuringsdienst van Waren – later Voedsel en Warenautoriteit (VWA) en weer later Nieuwe VWA (NVWA) – bij het ministerie van Landbouw wil inlijven. Daar zijn veel kabinetsformaties overheen gegaan, totdat ze bij uitruil van belangen bij de formatie van Balkenende II eindelijk haar zin kreeg. En vanaf dat moment ging het fout.

Omdat we al veel weten en het boek er nog niet is, vinden we het niet netjes er een eigen interpretatie over te schrijven. Dat komt dan nog. Nu volgt de tekst van Marcel's persbericht.

Uitgebeend. De strijd om de voedselveiligheid

Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit 'kapotbezuinigd'

Door Marcel van Silfhout

Fundamentele fout Balkenende II

Het toezicht op de voedselveiligheid en de veterinaire volksgezondheid in Nederland is in tien jaar tijd zodanig verzwakt dat er grotere risico's zijn als het gaat om het ontstaan van voedselincidenten en omvangrijke schade voor de exportsector.

Gehalveerde speelbal

De focus van de NVWA op voedselveiligheid en volksgezondheid is vanaf 2003 door het onder te brengen bij Landbouw, bezuinigingen, fusies, privatiseringen en reorganisaties volgens betrokkenen 'uitgebeend', 'wegverdund' en 'kapotbezuinigd.' De in mankracht vrijwel gehalveerde inspectiedienst (van 3.700 naar 2.175 fte's in tien jaar tijd) is een 'speelbal' geworden van ministeries en politiek en daarmee onvoldoende onafhankelijk en gezaghebbend. Het bedrijfsleven wenst een veel 'sterkere autoriteit' die met expertise controleert en de agrarische sector en de voedselindustrie scherp houdt.
Dit zeggen onder meer ex-leidinggevenden, (anonieme) NVWA-ambtenaren en een reeks voedselexperts vanuit het bedrijfsleven, hoogleraren en de oud-ministers Cees Veerman (CDA) en Laurens-Jan Brinkhorst (D66) in het journalistieke onderzoek Uitgebeend – De strijd om de voedselveiligheid, uitgevoerd door schrijver dezes op verzoek van de Stichting Maatschappij en Veiligheid onder voorzitterschap van prof. mr. Pieter van Vollenhoven. Het onderzoek – waar ruim zestig bronnen aan meewerken – verschijnt dit najaar in boekvorm bij Uitgeverij Oostenwind.

Primaat bij Landbouw

Hoewel Volksgezondheid nog steeds medeverantwoordelijk is voor de NVWA, ligt het bestuurlijke primaat vanaf 2003 bij Landbouw en inmiddels Economische Zaken. Brinkhorst vindt echter dat Volksgezondheid (VWS) eerstverantwoordelijke zou moeten zijn voor de NVWA. Toenmalig CDA-minister Veerman, die de voedselautoriteit in 2003 onder zijn hoede kreeg, vindt dat nu ook. Veerman zegt dat de landbouwsector uit eigenbelang een stevige "tegenmacht'' nodig heeft. 'Anders,' zegt de oud-landbouwminister, 'vertrouwen op den duur de politiek en het publiek de landbouwsector niet meer. Bij Landbouw gaan de exportbelangen al snel boven alles.'

Nu de NVWA hoofdzakelijk wordt aangestuurd door het ministerie van Economische Zaken, vindt Veerman dat de expertise vanuit Volksgezondheid en vanuit Landbouw met zijn excellente wetgevingsjuristen nog verder is afgedreven.
'Toen wij het beheerden, hebben we ervoor gezorgd dat dit nog wel goed ging. Maar ik bestrijd niet dat het na mij niet goed is gegaan. Men is ook nog eens alles bij elkaar gaan doen, tot en met een fusie met de Algemene Inspectiedienst (AID) aan toe. Dat is dwaas, dat hoort daar niet' zegt Veerman. 'Het volksgezondheidstoezicht van de Keuringsdienst van Waren is op de achtergrond geraakt.'

Keuringsdienst van Waren

De uitspraken van Veerman en Brinkhorst zijn opmerkelijk. Beide oud-ministers waren tijdens de kabinetsformatie in 2003 betrokken bij de beslissing om de Voedsel- en Warenautoriteit weer bij Landbouw onder te brengen. Dat de toen excellent opererende Keuringsdienst van Waren als onderdeel van de net gefuseerde Voedsel- en Warenautoriteit vanuit Volksgezondheid meekwam naar het op de export gerichte Landbouw, is als het ware per ongeluk gebeurd omdat het CDA en Veerman eigenlijk alleen de Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees (RVV) met de dierziektebestrijding terug wilden hebben op landbouw.

Verminderde inspecties

Vooral het wegvallen van gezaghebbende kennis binnen de NVWA, de sterk verminderde inspecties en een te grote afstand tot het ministerie van Volksgezondheid worden als zorgelijk ervaren omdat dit belangrijke medeoorzaken zijn van veel recente misstanden en incidenten. Met als gevolg onvoldoende toezicht op in gebreke blijvende slachthuizen, het falen van de overheid tijdens de grote Q-koortsuitbraak, het massale gebruik van antibiotica in de veesector met opkomende gevaarlijke antibioticaresistente bacteriën. Ook de opmerkelijk grote omvang van de laat ontdekte paardenvleesaffaire.

Wangedrocht

De strijd om de voedselveiligheid

Europese experts zijn verontrust over de dreigende gevolgen van de uitgeklede voedselwaakhond in Nederland. Herman Koëter, internationaal vooraanstaand deskundige op het gebied van voedselveiligheid en toxicologie, heeft dezelfde kritiek. Koëter, o.a. voormalig wetenschappelijk directeur van de European European Food Safety Authority (EFSA), zegt dat de vroegere Keuringsdienst van Waren tenminste nog duidelijk het accent op voedselveiligheid legde. Nederland was en is nog steeds trendsettend op het gebied van voedsel met Wageningen University Research (WUR), een sterke agrarische sector en bedrijven als Unilever.
'Maar het vreemde,' zegt Koëter, 'is dat waar Europa vanaf het jaar 2000 duidelijk heeft gekozen om een onafhankelijk agentschap als het EFSA op te tuigen, Nederland precies het omgekeerde heeft gedaan door voedselveiligheid onder het ministerie van Landbouw en nu Economische Zaken te brengen.' Het is ook Koëter opgevallen dat er daarna alleen nog maar fors is bezuinigd op de VWA.
'Dat zal wel doorgaan tot er eens een ramp gebeurt,' zegt hij cynisch. Nederland heeft immers niet alleen veel ondernemers, maar helaas ook veel 'frauderende ondernemers'.

Tandeloze leeuw

Voor Harm Evert Waalkens, die met een korte onderbreking tijdens Balkenende I van 1998 tot 2010 voor de PvdA in de Tweede Kamer zat, was het in 2003 al duidelijk dat de aansturing vanuit twee ministeries niet zou werken.
'Gedeelde verantwoordelijkheid is geen verantwoordelijkheid,' zei hij toen. Hij waarschuwde voor 'een tandeloze leeuw'.
Toenmalig VWA-directeur Johan de Leeuw en de betrokken bewindslieden konden daar destijds niet om lachen, maar Waalkens heeft zijn waarschuwingen wel bewaarheid zien worden.
'Helaas, ' zegt hij nu. 'Je hebt een krachtige autoriteit nodig die geen belangen behartigt, maar afweegt. Nu is het een spagaat tussen die twee, of zelfs gewoon belangenbehartiging.'
Het oud-Kamerlid ijverde destijds voor een volstrekt onafhankelijke consumentenbewaker die actief zou zijn op het terrein 'van kip tot wipkip'. Waalkens wilde een VWA naar Zweeds voorbeeld die als zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) zou opereren, zonder last of ruggespraak dus, verder weg van ministeries vooral.

Vos waarbij je je kippen achterlaat

Landbouw en EZ zijn als de vos bij wie je je kippen achterlaat.

Het huidige staatstoezicht op de voedselveiligheid beschouwt hij inmiddels als 'verweesd,' zeker omdat VWS zich eigenlijk nooit echt heeft bekommerd om de relatie tussen diergezondheid en volksgezondheid. 'De noodzakelijke samenwerking tussen de veterinaire sector en de humane geneeskunde was volstrekt onvoldoende,' zegt hij nu. En landbouw en economische zaken zijn als de vos bij wie je je kippen achterlaat. Het naar elkaar zwartepieten van de ministers en ministeries tijdens een aantal crisis noemt de oud-parlementariër een 'gênante vertoning.' Evenals oud-landbouwminister Cees Veerman begrijpt ook de voormalige PvdA-landbouwwoordvoerder niet dat de Algemene Inspectiedienst nu ineens bij de NVWA ressorteert. Dat kan wat hem betreft veel beter richting het onafhankelijkere justitie.
Waalkens: 'Het heeft helaas alles te maken met het politieke bevechten van territoir.'

Kennis en expertise telt nauwelijks

Hugo de Sitter, die voor zowel de Keuringsdienst van Waren als de VWA inspecteur was (hij vertrok in 2005) voelde zich als vele andere eveneens vetrokken collega's niet meer in de organisatie thuis vanwege de cultuur en filosofie van het Landbouwministerie.
'De echte kennis en expertise telt nauwelijks nog en is veel te laag in de organisatie terecht gekomen,' zegt hij. 'Die bedrijven denken zelf helemaal niet meer na.'

Procesmanagers

Nico Olie, vele jaren directeur bij zowel de oude Keuringsdienst als de VWA, is tegenwoordig directeur van het in Brussel gevestigde Europese Product Safety Enforcement Forum of Europe, afgekort Prosafe. Olie heeft de VWA en nu de NVWA overgenomen zien worden door 'procesmanagers' die 'denken dat je een verzekeringsmaatschappij net zo kunt runnen als een fietsenfabriek'. Hij heeft een grote uitstroom op gang zien komen bij de overgang naar het ministerie van Landbouw tussen 2003 en 2005. Dat ministerie, zegt hij, staat bekend om een cultuur van 'in parafen gestold wantrouwen en een top-down in plaats van bottom-up bedrijfsfilosofie'. Sindsdien hoort hij nogal vaak 'bijzonder gefrustreerde NVWA-medewerkers aan' die zich alleen nog maar met hun eigen werk bezighouden en de organisatie de organisatie laten. 'Zoiets,' zegt hij, 'is dodelijk.'

Anke Sitter, tot twee jaar terug nog projectleider bij de NVWA en eerder senior strategische personeelsplanning, zegt dat de Keuringsdienst van Waren in 2003 met de Rijksdienst voor de keuring van Vlees en Vee (RVV) mee naar Landbouw is getrokken als een 'laatste strohalm' om het ministerie overeind te houden – om überhaupt voort te kunnen bestaan. Maar, zegt ze nu – en zei ze destijds ook met veel van haar RVV-collega's – het staatstoezicht op de voedselveiligheid hoort onder Volksgezondheid.
Sitter: 'Helaas vormen handelsbelangen bij Landbouw en nu bij Economische Zaken de boventoon.' En dat is funest voor het bijhouden en ontwikkelen van nieuwe wetenschappelijke kennis en daaraan te relateren wetgeving op veterinair -en voedselveiligheidgebied.
Sitter: 'Als ik nu met oud-collega's praat die nog bij de NVWA werken, dan merk ik hoe lamgeslagen de boel is, hoeveel verwarring er is. Het hangt als los zand aan elkaar. Dat is heel spijtig want er zitten nog zoveel goede mensen die niet meer tot bloei kunnen komen, het is doodzonde.' Dat de dienst nog veel goed werk doet, is volgens haar niet 'dankzij,' maar 'ondanks' het functioneren van de organisatie.

De vroegere Consumentenbonddirecteur Felix Cohen – nu directeur van het in Den Haag gevestigde Voedingscentrum – stelde in 2003 een manifest op tegen het onderbrengen van de VWA bij Landbouw, samen met onder meer Unilever en DSM. 'Het controleren en het adviseren lopen door elkaar heen, terwijl je die uit elkaar moet houden. Controle moet echt controle zijn, met een inspecteur. Nu is de NVWA partner in crime en het ministerie ook.' Cohen vond de oude Keuringsdienst van Waren 'een perfect apparaat', ook voor de consument en de voedselveiligheid. 'De mensen die er werkten, waren trots en gemotiveerd, daar was de hele club op gebaseerd, als een hechte familie. Daarom werkte het ook.'

Paardenvleesaffaire

Dat de overheid streeft naar voedselvertrouwen, is verdacht.

De door de staatssecretaris opgerichte 'taskforce voedselvertrouwen' met diverse partijen uit het bedrijfsleven – als reactie op de paardenvleesaffaire – krijgt dezelfde kritiek van Cohen: 'Het streven naar consumentenvertrouwen, daar zit al iets verdachts aan. In het verleden ging het tenminste nog gewoon over de kwaliteit van ons voedsel.'
Het is duidelijk: wanneer zich een voedselschandaal voordoet en je er als overheid meteen mee in verband wordt gebracht, dan wordt het een 'cultuur van angst' en een cultuur van afschuiven: 'Stel je voor dat je wordt aangeklaagd voor de schade.' Kortom, de ministeriële verantwoordelijkheid vanuit Economische Zaken en Landbouw is, zoals Cohen een decennium geleden al zei, 'nogal een weeffout'.

Het was nog nooit zo veilig….

De veelgebruikte mantra van onder anderen staatssecretaris Sharon Dijksma (EZ en Landbouw) en de Nederlandse voedselindustrie dat 'het voedsel in Nederland nog nooit zo veilig is geweest als nu' begint inmiddels flink te schuren. De Consumentenbond schrok van de uitkomsten van hun eigen onderzoek begin 2013 waaruit bleek dat de antibioticaresistente ESBL-bacterie inmiddels niet alleen op vrijwel alle kippenvlees in Nederland zit, maar ook behoorlijk manifest aanwezig is op ons andere consumptievlees.

Henry Uitslag, campagneleider voeding bij de Consumentenbond zegt: 'Ik hoor haast niets anders meer dan die mantra dat ons voedsel nog nooit zo veilig is geweest als nu, het lijkt wel alsof iedereen in de voedselsector hier heilig in is gaan geloven. Maar de industrie, de supermarkten, de overheid en ook wetenschappers die dit telkens zeggen, gaan volstrekt voorbij aan ontwikkelingen die juist een bedreiging zijn voor de voedselveiligheid.'
Uitslag zegt zelfs dat deze voedselveiligheid-mantra 'gebruikt is door de politiek om de voedsel- en warenautoriteit af te breken.' De realiteit is, zegt hij namens de Consumentenbond, dat voedselveiligheid op onderdelen wel is verbeterd omdat er meer bekend is over risico's, maar tegelijkertijd zijn er grote nieuwe bedreigingen ontstaan als gevolg van internationalisering van de handel en de almaar ingewikkelder wordende voedselketens.

Veel bedrijven verdienen het vertrouwen niet

'Risico's,' aldus Uitslag, 'zijn steeds moeilijker te beheersen.' Volgens hem vormt het uitkleden van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit een bedreiging voor de voedselveiligheid.
'Er gaat nauwelijks nog een afschrikwekkende werking uit van de inspecties van de NVWA.'
In plaats daarvan was de opdracht van de politiek om de bedrijven te vertrouwen en hulp te bieden wanneer bedrijven niet aan de regels voldoen.
'Inmiddels,' zegt Uitslag nu, 'is voldoende aangetoond dat heel veel bedrijven dit vertrouwen niet verdienen en dat het bieden van nalevingshulp zoals de NVWA dit noemt ten koste is gegaan van de handhavingscapaciteit.'

Dat de NVWA niet primair thuishoort onder de vleugels van Landbouw en Economische Zaken is volgens vele experts en betrokkenen zonneklaar. Er is fundamenteel sprake van onvoldoende toezicht op in gebreke blijvende slachterijen, er is overduidelijk overheidsfalen inzake de Q-koorts, er is jarenlang sprake geweest van massaal, preventief, groeibevorderend en therapeutisch antibioticagebruik in de (pluim)veeteelt met als verontrustend en gevaarlijk bijeffect het oprukken van gevaarlijke bacteriën in ons voedsel en de mens. En er is een paardenvleesaffaire waaruit blijkt dat de uitgebeende organisatie niet meer toeziet op fraude en eerlijke handel.

Ministerie van Geleerde Lessen

'Helaas,' verzucht emeritus hoogleraar teratologie en ontwikkelingstoxicologie prof. dr. Paul Peters, voormalig hoofdinspecteur van de Keuringsdienst van Waren voor levensmiddelen en genotmiddelen – iemand dus met nogal wat ervaring en gezag – 'heeft de politiek in Nederland geen langetermijngeheugen of een ministerie van Geleerde Lessen.' De minister van Volksgezondheid moet volgens Peters het primaat krijgen over voedselveiligheid en voor de mens gevaarlijke dierziekten.

Bij de NVWA komt een misstand pas in beeld voor opsporing als het een zware zaak is.

René Bastiaansen, programmamanager bij de Nationale Politie voor het opzetten van de dierenpolitie, in het verleden betrokken bij onder meer de Veld- en Milieupolitie, aanpak van zware georganiseerde milieucriminaliteit en hoofd van het Landelijk Team Forensische Opsporing, zegt dat de NVWA een toezichtcultuur heeft waar veel met papier wordt geschoven. Bij de NVWA komt een misstand pas in beeld voor opsporing als het een zware zaak is. Vanuit de toezichtgedachte is dat te begrijpen, maar het is iets anders dan opsporen, en dat terwijl de voedselveiligheid ons allemaal raakt. Met voedsel mag gewoon niet gesjoemeld of gefraudeerd worden, dat moet je te vuur en te zwaard bestrijden.' Bastiaansen, die in het verleden meer landelijke opsporingsteams bij de politie heeft opgetuigd, pleit voor een landelijk NVWA-team van goed toegeruste inspecteurs dat overal in Nederland kan opduiken.

Misstanden horen erbij…?

'Het lijkt nu wel of er in Nederland wordt gedacht, ach, die misstanden horen erbij. Dat moet anders. Met een team van mensen die dag-en-nacht, ook in het weekeinde, overal kunnen gaan kijken, heb je gegarandeerd binnen een paar maanden succes.' Van zo'n team zal een preventieve werking uitgaan, een soort van vliegende brigade die de malafide bedrijven uit de markt haalt.
Wat NVWA-inspecteur-generaal Harry Paul er allemaal van vindt, is niet bekend. Hij wilde niet meewerken aan dit onderzoek, druk als hij het heeft met de – in zijn woorden – 'brede belangstelling' voor zijn dienst van onder meer de Tweede Kamer, de slachthuizenaffaires, de Rekenkamer (die op basis van 'verontruste signalen' aanleiding zag tot een medio november dit jaar te verschijnen efficiencyonderzoek), en het Openbaar Ministerie (dat bezig is met een strafrechtelijk onderzoek naar de paardenvleesaffaire). Paul schrijft in een mail dat hij geen medewerking kan verlenen aan dit onderzoek na overleg met de staatssecretaris. Voorrang heeft het rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid dat dit najaar verschijnt.

Einde tekst Marcel van Silfhout

Woord achteraf – Nederland voorbeeldland?

Eric Schlosser beschrijft in zijn in 2001 verschenen boek Fast Food Nation, hoe het mis is gegaan met de voedselindustrie in de Verenigde Staten. Zo is, onder het presidentschap van Ronald Reagan, en dankzij een sterke lobby, de Amerikaanse voedsel- en warenautoriteit sterk geminimaliseerd. Het gevolg is ziektes en besmettingen. Schlosser roemt in zijn epiloog What to do de Nederlandse aanpak en stelt dit ten voorbeeld: "The Dutch food safety program is administered not by agriculture officers, but by public health officials. Strict regulations cover every aspect of meat production [……] At Dutch slaughterhouses the speed of the production line is determined by food safety considerations." En elders noemt hij de macht van onze VWA om partijen vlees uit de markt te nemen. Iets dat in de VS onmogelijk is.

Nederland is in meer dan een opzicht volgland van de VS, zo blijkt maar weer eens.