Klimaatverandering, opwarming van de aarde, betekent veranderingen in de weersgesteldheid. En dat heeft invloed op planten en bodem. De moestuinier moet daar op anticiperen. Maar wat is wijsheid?
Om met de deur in huis te vallen: we bieden geen oplossing, wel overwegingen en suggesties. Dit was het onderwerp van een workshop die we op 5 september 2024 verzorgden tijdens ‘Europees symposium over het behoud van historische fruit- en moestuinen‘ en de deelnemers droegen ook ideeën aan.
In de loop der tijd
In de Middeleeuwen was er op het noordelijk halfrond een warme periode van 400 jaar (van circa 900 tot circa 1300). Toen was de temperatuur ongeveer gelijk aan wat we rond 1950 kenden. En ja, er was wijnbouw in de Lage Landen en ja, het was warm op Groenland en gletsjers smolten. De zeeën waren ijsvrij en de Noormannen trokken eropuit. Daarna werd het kouder en van pakweg 1500 tot 1850 kenden we een kleine ijstijd. Dat zien we terug op allerlei schilderijen van Hollandse meesters. En toen wed het weer warmer. Na 1950 schoot het door.
Als we naar de moestuin kijken kunnen we misschien leren van de middeleeuwse warme periode. Een goede bron vormen kloostertuinen en natuurlijk de Capitulare de Villis van Karel de Grote. Maar daar hebben we niet veel aan. Die gewassen kennen we en we de Columbiaanse uitwisseling heeft ons veel nieuws gebracht: aardappelen, tomaten, paprika, mais, pompoenen, courgettes enzovoorts en laten we vooral de bonen niet vergeten. Die kwamen in de kleine ijstijd en zijn er nog steeds, dus het boek Den Nederlandtsen Hovenier van Jan van der Groen (1670) helpt ons ook niet veel.
Wat wel duidelijk is, is dat andere tijden en andere omstandigheden nieuwe planten in de moestuinen brachten. Of ze nu uit Azië hierheen zijn gemigreerd (bijvoorbeeld de wortel) of uit de Nieuwe Wereld kwamen.
Effecten klimaatverandering
We hebben voor 2023 lang hete zomers gehad en we hebben ervaren dat er vaker hele hevige regens zijn. Dat leidt tot overstromingsgevaar en aardverschuivingen en andere gevaren. Cultuurgronden kunnen van aard veranderen, nieuwe plagen doemen op, of het nu schimmels of insecten of nieuwe ongewenste kruiden zijn. Al met al komt de voedselzekerheid onder druk. Dat zal in Nederland nog niet zo snel gebeuren, hoewel in kleddernatte akkers oogsten verloren gaan. In 2023 was de aardappeloogst mislukt en aardappel is wel een basisvoedsel.
De moestuinier moet omgaan met:
- meer regen
- perioden van droogte
- nieuwe plagen
- hogere temperaturen
- verschuiving van seizoenen
Het dilemma dat zich hier de kop op steekt is dat je door middel van compost en mulch wilt bereiken dat de grond de vocht goed vasthoudt, zeker bij de bladgewassen. Dat is fijn in warme, droge perioden. Maar dat is dus niet goed voor, in dit geval, Agastache. Dat weer invloed heeft op onze natuurlijke wijze van insectenmisleiding. Rest niets anders dan zaad te kopen en misschien elk jaar Agastache te zaaien?
Langere wortels
Groenten met een langere wortel zijn minder gevoelig voor droogte. Hoe diep een groente wortelt is ook afhankelijk van temperatuur en vochtigheid van de grond. De planthormonen cytokinines en etheen regelen de plantgroei en dus ook die van de wortels. Daar zijn studies naar gedaan, het gaat te ver in dit artikel daar dieper op in te gaan.
We hebben. op basis van [1] en wat we zoal meer tegenkwamen, een tabel samengesteld met wortellengten, Klik hier (PDF). Een enkele keer komen de cijfers niet erg met onze ervaring overeen: de aardpeer zou ondiep wortelen (max 45 cm), wij moeten de knollen tot wel 60 cm diepte opgraven, En je mag er vanuit gaan dat de wortels nog 20 à 30 cm verder de diepte ingaan.
Klimaatverandering en verschuiving van de seizoenen
Eigenlijk was de winter van 1962 op 1963 de laatste barkoude winter. Zelfs het zoute water van de Noordzee was toen bevroren. Nu hebben we een aantal zachte winters achter de rug. We zien in de grafiek dat de ergste winters alweer veertig of meer jaren geleden achter ons liggen (de laatste Elfstedentocht was in 1997.) Maar in 2021 vroor het in de Achterhoek nog -16,2oC en in 2013 in maart -18oC of meer.
Volgens een bericht van het KNMI was de winter van 2019-2020 met gemiddeld 6,4oC het hoogst sinds 1707. En “zo’n zachte winter wordt heel gewoon” en “[…] komt nu ongeveer eens in de zes jaar voor door de opwarming van de aarde door broeikasgassen.”
Kan je daar als moestuinier op bouwen? Een gokje nemen en alles een maand eerder zaaien? Misschien is dat wel wijsheid omdat er vaker hete zomers voor gaan komen en een aantal gewassen dan graag willen schieten.
We hebben natuurlijk kolen, wortels en knollen voor de winter (wij hebben er pakweg 28), maar wat dacht je van in de nazomer zaaien voor wintergroen? Veldsla, serifon of het (nu nog Italiaanse) ‘radicchio a grumelo verde’? En ook roodlof doorstaat temperaturen onder nul.
Nieuwe groenten
Als de klimaatverandering zich doorzet en de akkers zo nat blijven dat boeren geen aardappels meer kunnen telen, is rijst misschien een overweging. En met hogere temperatuurgemiddelden in voorjaar en zomer en zelfs nazomer hoger worden, kunnen we misschien ook kijken welke groenten we nog meer kunnen telen.
Veel van de hiervoor genoemde ‘nieuwe groenten’ hebben we de afgelopen jaren al geteeld. Met wisselend succes,. Bijvoorbeeld telkens als we lablab (hyacintboon) of Malabarspinazie zaaiden, was het een koelere, regenachtige zomer. En als we ze niet zaaiden werd het zonnig en warm. (We zouden er haast bijgelovig van worden.) Quinoa, met diepe wortels bestand tegen droogte, vereist van de moestuinier relatief veel moeite om de korrels (granen) te oogsten, maar het is tevens een fraaie sierplant.
Sorghum werd al in de zeventiende eeuw en eerder geteeld, je moet wel het kaf van het koren scheiden. En voor wat betreft yacon en bataat (zoete aardappel) doen we al jaren mee met het project Yacobat, van Hogeschool Vives in Roeselare. Op zoek naar mooie selecties om in de Lage Landen te telen.
Thee, Camellia sinensis, doet het bij ons uitstekend in de halfschaduw. Maar we leggen er wel stro omheen als matige vorst wordt voorspeld.
Klimaatverandering
Op onze site hebben we de laatste jaren regelmatig, in diverse context, aandacht besteed aan klimaatverandering. En daar gaan we mee door.
We weten dat planten zich aanpassen. In 2015 schreven we al over een vijftienjarig onderzoek door de Universiteit van Liverpool waaruit bleek dat er genetische aanpassingen in planten optraden. (Lees dit.) En ook in het boek ‘Wat bomen ons vertellen‘ speelt klimaatverandering een grote rol. En last but not least, in 2023 bracht Noordboek het boek Droogteplanten uit, een boek dat wij, en in het bijzonder Maartje, hadden vertaald en bewerkt. Omdat we in de jaren ervoor lange, hete droge zomers hadden. (En toen het boek uitkwam was het de regenzomer van 2023 die tot diep in 2024 duurde.) In dit boek staan ook eetbare planten, maar het is geen boek voor de moestuin.
Wat bronnen
Echt goede bronnen voor moestuin en klimaatverandering bestaan (nog) niet. Veel studies zijn zogenaamde metastudies en de conclusie die vervolgens wordt getrokken is: er gaan problemen ontstaan en er moet iets aan worden gedaan. Maar de hieronder vermelde hebben geholpen.
[1] Root development of vegetable crops, John E. Weaver en William E. Bruner, 1927; [2] Root distribution by depth for temperate agricultural crops, Jianling Fana c.s., Field Crops Research, februari 2016; [3] Importance of individual root traits to understand crop root system in agronomic and environmental contexts, Ryosuke Tajima, PubMed Central (PMC), 15 januari 2021; [4] Cytokinins regulate spatially specific ethylene production to control root growth in Arabidopsis, Amel Yamoune c.s., Plant Communications, 2 juli 2024; [5] Specific root length as an indicator of environmental change, I. Ostonen c.s., Plant Biosystems, 3 november 2007; [6] Changing Climate and Resource Use Efficiency in Plants. 2019, Amitav Bhattacharya; [7] Understanding the role of biodiversity in the climate, food, water, energy, transport and health nexus in Europe, HyeJin Kim c.s., 15 mei 2024; [8] Beyond yield and toward sustainability: Using applied ecology to support biodiversity conservation and food production, Romina Rader c.s., 3 april 2024; [9] Climate Change Impacts on Vegetable Crops: A Systematic Review, Eduard Alexandru Dumitru c.s., 27 september 2023; [10] Klimaatverandering in de Middeleeuwen, National Geographic, Armando Alberola Romá, 18 juli 2023; [11] Wat aten mensen in de Middeleeuwen? ‘Er was een grote fastfoodcultuur’, Merav Pront, 21 juni 2024
